Critisch Bulletin. Jaargang 2

Maeterlinck's trilogie voltooid

Maurice Maeterlinck: La Vie des Fourmis
Fasquelle, 1930

Het is den beoordeelaar van dit nieuwe boek onmogelijk, zooal niet de zich vanzelf opdringende termen ‘trilogie’ of ‘trits’ te vermijden, dan toch, wil hij den lezer even oriënteeren, ‘La Vie des Fourmis’ niet te vergelijken met de beroemde voorgangers: ‘La Vie des Abeilles’ en ‘La Vie des Termites’; en evenmin zal hij kunnen nalaten, van meet af aan te constateeren dat het jongste het zwakste der drie boeken is geworden. Als men Maeterlinck niet kende als een ernstig werker, dan zou men kunnen denken aan het gevaar, verbonden aan het kunstmatig maken van een vervolg op een succeswerk, maar nu krijgt men den indruk dat de schrijver misschien vermoeid is geworden. Er ligt over dat geheele boek iets mats, iets van een zekere lusteloosheid; geen krachtig nihilisme of agnosticisme: een algemeene moedeloosheid die zich zelfs niet meer kan inspannen om, gelijk vroeger, lyrisch gestemde melancholieën aan te heffen om de - tòch schoone, tòch spannende, tòch menschelijkverheven - nutteloosheid te bezingen van ons streven, het Groote Geheim te ontwarren.

In ‘La Vie des Abeilles’ had Maeterlinck steeds een parallel getrokken tusschen de bij en den mensch; men mag zelfs zeggen dat hier zóózeer de anthropocentrische denker aan het woord was, dat men hem, een dichter gelijk, tot zuiver wijsgeerige abstracties onbekwaam mocht achten. Dat anthropocentrisme liet zich trouwens zeer goed verklaren als iets anders dan een euvel of een tekortkoming. In die dagen hield Maeterlinck zich eigenlijk uitsluitend bezig met het probleem van het hiernamaals, met de sterfelijkheid der ziel, en de daarmee samenhangende menschelijk gebouwde en menschelijk geziene moraal. Op het al of niet overleven der ziel

[p. 18]

was zijn geheele zedekundige wereldbeschouwing gegrondvest. Het was dus wel degelijk als moralist dat hij de Bijen bestudeerde; hij hoopte de drijfveeren van haar doen en laten te begrijpen en te ontleden, en, zijn historisch materialisme te hulp roepend, conclusies te deduceeren voor den mensch. De dichter zag het schoone en het evenwichtige in der bijen zeden; de dilettant-theoloog knoopte aan de overwegingen, door het schouwspel ingegeven, philosofische overwegingen vast betreffende de antithese intellect-instinct; hij kwam tot de slotsom, dat wat de mensch in zijn verwaandheid met twee verschillende termen aanduidt, de eerste op zichzelf, de tweede op het dier toepassend, in wezen een en dezelfde wonderlijke functie moest zijn; en dat, trouwens, die beide functies, indien het er twee verschillende mochten zijn, een en het zelfde scheppingsdoel moesten nastreven. ‘Zooals de bijen niet weten, of zij den honing dien zij garen, zelve zullen eten, zoo ook is het den mensch onbekend, wie voordeel zal kunnen trekken van het geestelijk bezit waarmee hij het Heelal verrijkt.’

Telkens ook heeft Maeterlinck in die jaren melding gemaakt van een origineele gedachte die hem was ingegeven door het constateeren van den angst of de afschuw welke de meeste menschen voelen voor kleine dieren, voor de insecten inzonderheid. Zou het niet mogelijk zijn, vroeg hij zich af, dat wij onbewust in spinnen of mieren onze gevaarlijke mededingers zien voor een nog ettelijke millioenen jaren vóór ons liggende toekomst, waarin die kleine wezentjes, fantastisch geëvolueerd, ons de baas zullen zijn? Voelen wij ons niet instinctief bedreigd in onze hegemonie, waarin elke theologie ons stijft, juist dóór dat fictieve onderscheid tusschen mensch en dier? In ‘La Vie des Termites’ (1927) heeft Maeterlinck diezelfde gedachte herhaaldelijk weer geuit.

Na het dichterlijke en abstract-bedoelde boek der Bijen, was ‘Het Leven der Termieten’ eenerzijds veel meer een practisch-wijsgeerig boek op entomologische grondslag. Hij zag in de Termieten, meer nog dan in de Bijen, een volk dat het menschelijke volk praefigureerde: hun maatschappelijk gevoel en hun solidariteit was een toonbeeld voor de menschen die hun ellende, hun lijden en hun eeuwige vijandschappen te wijten hebben aan hun monsterlijk ontwikkeld individualisme.

Evenwel is dat menschelijk indivualisme een kwaal, inhaerent aan onze natuurlijke evolutie. Wij voelen ons niet meer, ieder afzonderlijk, als een cel in een miljardenvoud cellencomplex. De misstanden, uit onze onmaatschappelijkheid voortspruitend, zouden ons dan niet aangerekend kunnen worden. En met een stapje wipte hij dan weer op het theologisch terrein.

[p. 19]

Zijn heele leven lang is Maeterlinck in den grond van zijn wezen een materialist geweest, ondanks het hermetisme van zijn eerste symbolische verzen, ondanks de wazige poëzie van het ontastbare en het buitenzinnelijke in zijn drama's (wij zonderen hier zijn ‘Oiseau Bleu’ uit, waar de anthropomorphe strekking zeer duidelijk is), en ondanks het feit dat hij zich, als rechtgeaard Germaan, sterk aangetrokken heeft gevoeld tot al wat occult is, mystiek of mysterieus. Hij heeft altijd gepoogd, een brug te slaan tusschen zijn mystieken aard en rationalistischen geest: hij heeft al wat geheimzinnig was met evenveel dichterlijke overgave gezocht als met rationalistische middelen getracht, te verklaren.

En zijn eindconclusies zijn altijd en altijd geweest: wij weten niets; wij zullen nooit iets weten; wij zien zonder begrijpen; wij hebben misschien den sleutel in handen maar weten het niet, of weten hem niet te hanteeren, of in het juiste sleutelgat te doen passen; hoe verder ik kom, hoe grooter mijn éénige zekerheid wordt: dat ik nooit ergens zeker van zal kunnen zijn. ‘Sedert de menschheid bestaat, leest men ongeveer in elke samenvattende alinea van zijn “Double Jardin”, van “Le Temple Enseveli”, van “L'Hôte Inconnu” of van “L'Intelligence des Fleurs”, heeft zij nog niet één stap voorwaarts gezet op het pad dat naar de ontsluiering van het Heelalgeheim leidt.’

Is ‘La Vie des Abeilles’ een schoon, een hoog geïnspireerd poèem met ethische nevenresultaten, en ‘La Vie des Termites’ een meer op begane-grond-natuurschoon en wondere techniek afgestoken lofrede - ‘La Vie des Fourmis’ blijft onder het peil der schoone letteren: een min of meer op vulgariseering gericht wetenschappelijk werkje waarin de schrijver telkens, en niet bij wijze van oratorische wending, de - laat ons zeggen bescheidenheid - uitspreekt, zijn lezer niet lastig te vallen met weerbarstige insectennamen, opsommingen van soorten of familiën, met de vermelding van beroemde namen uit de entomologische geleerdenkringen of de opgave van een eenigszins volledige vaklitteratuur. Wilde Maeterlinck met deze soberheid een effect van eenvoud bereiken? Het is mogelijk. Verwijzingen naar voet- of eindnoten te midden van de hooggestemde dithyramben (zooals in ‘La Vie des Abeilles’) kan inderdaad hinderlijk worden en den strengen vakman doen glimlachen om dien waan van garantiebewijzen; doch de lezer van ‘La Vie des Fourmis’ krijgt wel eens den indruk dat de schrijver heel erg voor een oppervlakkig publiek werkte. Teeken des tijds? Vermoeidheid, eerder, van den ouder wordenden auteur. Hetgeen niet wegneemt dat dit boek belangwekkende gedeelten bevat, vooral uit het oogpunt van de bestudeering van Maeterlinck's oeuvre. Het

[p. 20]

is als een bleek herfstblad aan een schoonen, stoeren, groenen boom. Weer is zijn bedoeling geweest, myrmecologie als voorwendsel te nemen tot de beschouwing van 's menschen bestemming. ‘De mierenhoop, zegt hij in zijn Inleiding, zal ons misschien vlugger en daadwerkelijker helpen, om de gedachte en de bijgedachte van de Natuur en sommige harer geheimen te ontsluieren, die op de aarde en in het uitspansel overal identiek zijn.’

Problemen die Maeterlinck lief zijn: de vereenzelviging van verleden en toekomst, als zijnde twee schijnverschillende gedaanten van eenzelfde tijdlooze eeuwigheid; het bestaan hebben van een ‘praehumaan’ en het toekomstig bestaan van een ‘posthumaan’ geslacht; de vereenzelviging, eveneens, van een maatschappij, met een door lichaamsgrenzen afgebakend cellencomplex; de betrekkelijkheid der afmetingen; het begrip ‘verstand’ waar het wezens betreft die wij willekeuriglijk indeelden in een klasse, lager dan de tweehandige zoogdieren (men herinnere zich uit ‘L'Hôte Inconnu’ het hoofdstuk gewijd aan de dressuur der zgn. Elberfelder paarden); het wezen van het toeval, b.v. bij het tot stand komen van technische uitvindingen; en bovenal: het waarom en het waarheen van òns en aller leven - dergelijke problemen laten Maeterlinck nimmer los en men vindt ze dan ook telkens weer in ‘La Vie des Fourmis’, zij het dan ook veel minder diepgaand dan tot dusver, behandeld.

Ten slotte zij er op gewezen, dat Maeterlinck zijn mieren niet tot voorbeeld stelt voor de menschen. Hij raadt zijn gelijke niet aan, der mieren nijveren aard over te nemen of zijn geluk te zoeken in de onvermoeibare toewijding waarvan zij blijk geven: Maeterlinck is geen fabeldichter en geen naïeve zieleherder. Hoogstens zal hij nu en dan constateeren dat de Menschheid nooit, door zijn natuurlijken aanleg en zijn samenstelling, in staat zal kunnen zijn, het ideaal eener volmaakte samenleving te verwezenlijken. En het mag voor sommigen jammer lijken dat hij zich tot het constateeren van een feit bepaalt - het is ons liever dan een schrijver met een waanwijs gezicht te hooren preeken: ‘Stel, als zij, het matriarchaat in... of: denk alleen aan uw nevennaaste; of: denk in het geheel niet, enzoovoorts -; doe alsof ge mier zijt en ge zult gelukkig zijn als de mieren.’ Want Maeterlinck is dikwijls tekort geschoten wanneer hij practische levensmaatregelen wou baseeren op zijn dichterlijke ficties; maar nooit is hij kortzichtig genoeg geweest om, in zijn moraal, de biologie te verwaarloozen.

Weshalve hij voor ‘impenitent materialist’ wordt uitgekreten. Maar dat kan geen kwaad.

M.J. Premsela