Critisch Bulletin. Jaargang 1

Huxley aan den tweesprong

Aldous Huxley, Brief Candles
London, Chatto & Windus, 1930

Van het begin van zijn literaire loopbaan af is de grondtoon van Huxley's werk een verbitterde ontevredenheid geweest, een wrang misnoegen, dat dikwijls tot verontwaardiging overging over het leelijke, het domme en futiele en vooral over de leugen in het leven van den modernen mensch. Zijn brillante satirische romans met de talrijke onvriendelijke, grimmige psychologische portretten behooren tot het beste en oorspronkelijkste werk, dat de nieuwere Engelsche literatuur aan te wijzen heeft. Hij was echter niet enkel satiricus, niet van ganscher harte boetprediker. Vooreerst was hij daarover niet doelbewust genoeg; hij miste de felle overtuiging, het rotsvaste vertrouwen, dat het woord van den waren boetprediker kracht verleent. Dit gemis doet zijn destructief zoo sterke satire soms een doelloos wreed spel gelijken, alleen bedreven uit wanhoop en om het genoegen van het geestige vernietigingswerk zelf, dat voor een wijle tenminste vergetelheid gaf van het verdriet om het smartelijk onvolkomene van ons bestaan. En bij tijden kwam, ook in zijn eerste periode, in zijn werk reeds een andere geestesgesteldheid tot uiting. Hij was eigenlijk te veel kunstenaar om een volbloed moralist en satiricus te kunnen wezen. Zijn intense belangstelling voor alle levensverschijnselen, zijn gevoeligheid voor het schoone

[p. 173]

in allerlei vormen overwonnen soms de ontevredenheid, de verbittering, de haat. De neiging tot vernietigende spot werd even teruggehouden, bedwongen door het onweerstaanbaar verlangen het toch ook gevonden geluk, de opnieuw ontdekte schoonheid uitdrukking te geven in zijn werk. Ze zijn vooral in den aanvang zeldzaam deze zuiver beeldende passages, deze oogenblikken van liefdevolle overgave aan het leven, omdat hij ook tegen zijn eigen ervaringen en sensaties zoo uitermate skeptisch is gezind, maar dat ze deze uiterste beproeving overleefd hebben, geeft ze des te meer beteekenis. Tegenover zijn medemenschen of althans tegenover degenen van hen, die hij in zijn romans teekende, bleef zijn houding echter bijna altijd denigreerend, sarcastisch-minachtend, of hij zag hen van een verre afstand als bizarre wezens, soms wel grappig, meestal luguber van domme zelfzucht en huichelarij. Zijn vizie bleef eenzijdig, het was of 't hem van nature moeielijk viel iets goeds in den mensch te erkennen. Maar hoe ver ze schijnbaar ook van hem af stonden, onverschillig lieten ze hem toch niet; zij verstoorden zijn levensvreugde, wekten zijn ergernis, dwongen hem telkens opnieuw tot verbitterde aanvallen en striemende spot. Met welk een animo en geraffineerde bekwaamheid hij dit afstraffingswerk ook volbracht, het was toch van een kunstenaarsnatuur als de zijne te verwachten, dat het hem op den duur niet volkomen bevredigen zou, dat hij naar de mogelijkheid van een verzoening met het leven zou blijven zoeken. Tot een kalme philosofische resignatie, die hem door een rustiger, objectiever beschouwing wellicht tot verdieping van zijn vizie had kunnen brengen, bleek hij echter vooralsnog niet in staat. En in geen enkele periode der beschavingsgeschiedenis, in geen der uiteenloopende levensopvattingen van voorgangers en tijdgenooten, die hij met zijn rustelooze energie en intense intellectueele nieuwsgierigheid onderzocht, vermocht hij een voor hem aanvaardbaar ideaal te vinden. In de antieke heidensche cultuur, de Middeleeuwsche of Buddhistische mystiek, de kunst der Renaissance, de talrijke moderne geestelijke stroomingen, in alles waaraan hij zijn aandacht gaf, werd ten slotte weer een zwakte, een onwaarheid ontdekt; hij was noch rationalist, noch mysticus, noch ook een zuiver schouwend kunstenaar. Maar toen dan achtereenvolgens alles afgewezen was, kwamen er in de roman ‘Point Counter Point’ aanwijzingen, dat dit sceptisch nihilisme op eigenaardige wijze juist door zijn uiterste tegenstelling, een allesomvattende aanvaarding, overwonnen zou worden. En een volgend boek, de bundel essays ‘Do what you will’ bracht hiervan een nadrukkelijke bevestiging. Hij noemt er zich een levensaanbidder, die alle tegenstrijdige feiten van het menschelijk bestaan aanvaardt; eenzijdigheid was van oudsher de groote fout

[p. 174]

geweest, de mensch kon 't geluk deelachtig worden door al de in hem aanwezige, om de voorrang strijdende krachten als evenwaardig te beschouwen en ze gelijkelijk en harmonisch te ontwikkelen. Hij had zich een ideaal gesteld en vooral indien het gesteund werd door een vurig geloof in een mogelijke verwezenlijking, mocht men er een duidelijk merkbare invloed van verwachten op zijn kunst, een invloed, die trouwens in Point Counter Point reeds hier en daar waarneembaar was. En nieuwsgierig vroeg men zich na ‘Do what you will’ af, wat een Huxley als levensaanbidder in een volgend werk geven zou. Op deze vraag geeft ‘Brief Candles’, zijn nieuwste boek, geen antwoord. Hij is er in teruggekeerd tot de vroegere verbitterd satirische beschouwingswijze, alleen zijn deze vier wrange verhalen nog knapper en geestiger en sterker beeldend dan te voren. Het is zeer moeielijk te gelooven, dat dit boek door een levensaanbidder geschreven is; in ieder geval wekt het de indruk, dat er nog heel wat moet worden weggespot en doodgehekeld alvorens de adoratie in rustige overgave geschieden kan. Het eerste verhaal in de bundel: ‘Chawdron’ geeft een karakter- en levensschets van een door gewetenlooze transacties ontzaglijk rijk geworden financier, die zich laat inpalmen door een ziekelijke, huichelachtige goevernante doordat zij zich aan hem als een uiterst fijnbesnaard, poëtisch en mystiek aangelegd kindvrouwtje weet voor te doen. Chawdron heeft een amourette met haar soortgelijk aan die van Burlap met zijn typiste in ‘Point Counter Point’. De gecompliceerde verhaalmethode, die ook door verschillende andere moderne schrijvers is beproefd, - een vriend, die zelf een rol gespeeld heeft in Chawdron's leven vertelt zijn herinneringen aan de ‘ik’ van het verhaal - komt hier voortreffelijk tot haar recht. Het is een zeer geestig, boeiend stuk, waarin vooral de capaciteit tot zelfbedrog van den mensch wordt nagespeurd. De lezer eerst geamuseerd en rustig tevreden, omdat hij zich zoo geheel verschillend voelt van deze onaangename menschensoort, wordt ten slotte uit dit amusement, waarin waarschijnlijk een zeker superioriteitsgevoel was vermengd, toch telkens even wakker geschrikt door een schok van pijnlijke zelfherkenning. Overal in Huxley's werk, ook op de onwaarschijnlijkste plaatsen kan hem dit overkomen. Het laatste verhaal ‘After the Fireworks’, een liefdesavontuur in Italië van een beroemd auteur van middelbare leeftijd en een zeer jeugdige bewonderaarster, is niet alleen het langste, maar ook verreweg het belangrijkste van deze bundel. Er zijn prachtige beschrijvingen in van het landschap, de interieurs, de atmosferische effecten; passages tintelend van vernuft en schrandere psychologische opmerkingen, van die eigenaardige bitse geestigheid, die een levensopvatting, een moderne gees-

[p. 175]

telijke strooming, in een der figuren getypeerd, opeens in hun diepste wezen schijnt aan te tasten en hopeloos verwond achter te laten; terwijl de auteur in Fanning, de romanschrijver een persoonlijkheid heeft gecreëerd, in wie de houdbaarheid van eenige der ideeën in ‘Do what you will’ ontvouwd, als 't ware aan de practijk wordt getoetst en wiens overpeinzingen en gesprekken dikwijls een zeer belangwekkende voortzetting van de philosofische essays vormen. Minder interessant is ‘The Rest Cure’, al wordt het conventioneele gegeven er wel op geestige, origineele wijze behandeld. Ten slotte bevat het boek een satire ‘pure and simple’: The Claxtons, waarin de personen veel meer dan in de overige verhalen naar het caricaturale toe vereenvoudigd zijn tot zuiver representatieve typen; het is killer en ijler dan de andere, maar de humor is kostelijk en doeltreffend. Het is een meesterstukje van satire.

A.G.v.K.