Critisch Bulletin. Jaargang 1

Psychologische portretten

Franz Blei, ‘Männer und Masken’,
Ernst Rowohlt Verlag, Berlin 1930

In zijn nieuwe boek geeft Franz Blei ons een reeks psychologische portretten, zooals hij er reeds vroeger vele publiceerde. ‘Männer und Masken’ is dan ook van hetzelfde genre als ‘Ungewöhnliche Menschen und Schicksale’, ‘Glanz und Elend Berühmter Frauen’, ‘Himmlische und Irdische Liebe in Frauenschicksalen’. Terwijl nu

[p. 150]

de twee laatst genoemde boeken zich uitsluitend met min of meer bekende vrouwelijke figuren bezig houden, hebben de twee eerste slechts mannen tot onderwerp. Zoo krijgen wij bijvoorbeeld in ‘Männer und Masken’ een aantal portretten van merkwaardige mannen te aanschouwen: van E.T.A. Hoffmann, Chateaubriand, Friedrich Schlegel, Benjamin Constant, Beau Brummell, Baudelaire, Alexander von Villers, Aubrey Beardsley, Oscar Wilde, Charles Péguy, Walter Rathenau, Keizer Heliogabalus en anderen. Blei heeft getracht in deze portretten de quintessens van iedere persoonlijkheid samen te vatten. In enkele bladzijden wil hij zijn visie concentreeren, ons aldus de kern gevend van een of ander merkwaardig leven. Hij doet dit niet op de wijze eener verkorte biographie; de losse biographische feiten die hij verwerkt dienen slechts om aan het beeld het gewenschte relief te geven. De hoofdzaak is bij hem de psyche; vandaar ook dat wij zijn schetsen tot ‘psychologische portretten’ stempelden.

In hoever is het Franz Blei nu gelukt de in ‘Männer und Masken’ belichte persoonlijkheden voor ons te doen leven? Als antwoord daarop zouden wij willen mededeelen dat ons de portretten van E.T.A. Hoffmann, Chateaubriand, Benjamin Constant, Alexander von Villers, Aubrey Beardsley, Oscar Wilde, Walter Rathenau, Beau Brummell en van Keizer Heliogabalus het meest geslaagd toelijken. Zeer goed zijn speciaal de vrij uitvoerige bladzijden die gewijd zijn aan Beardsley en Wilde. Hier zijn twee menschen zonder veel overbodige woorden ten voeten uit geteekend; belicht door een zoeklicht dat aan geen facet is voorbijgegaan. Het hoogtepunt van zijn kunde bereikt de auteur echter zonder twijfel in zijn portret van Keizer Heliogabalus, een losbandig heerscher maar tevens een levenskunstenaar van zeer bijzondere orde. Hier verrijst voor onze oogen het beeld van een jongeling, die ongeremd door eenige moraal of conventie, alle mogelijkheden des levens wil genieten. ‘Dieser Jüngling hat nie die Tyrannei der gewohnten Gedanken über sich mächtig werden lassen. Er hat sich nie mit den Alltäglichkeiten des Lebens abgegeben, dass er tote Stunden an sie verlor. Er machte sich nichts aus dem gesetzmässigen Mittleren des Lebens, aus den Selbstverständlichkeiten guten oder schlechten Wetters und den behaglich genossenen Bestätigungen irgendwelcher Meinung. Er suchte nicht das Vergnügen, weil ihn ein gegensätzlicher Zustand plagte. Er brauchte sich nicht auf die Zehen zu stellen, um zu sehn und den Wadenkrampf zu bekommen. Er fand, ohne zu suchen, die Fülle des Lebens immer und war ausgerüstet mit allem, diese Fülle aufzunehmen. Er gab dem, was er tat, keinen Wert über die Zeit seines Tuns hinaus, und darum wiederholte er nie und tat immer ein

[p. 151]

anderes, denn es lag ihm nichts an der Verbindung und Knüpfung des Tuns durch einen tieferen Sinn.’

Daartegenover staat nu dat andere portretten veel minder goed zijn geslaagd. Dit komt in niet geringe mate door de neiging van Blei om zich tot allerlei philosophische en cultuur-historische divagaties te laten verleiden. Voor zoover gegevens van historischen of philosophischen aard voor het kader van het portret noodig zijn, is hier natuurlijk niet het minste op aan te merken, maar dit is nu bij Blei juist vaak niet het geval. Blei overschrijdt verschillende malen het door hemzelf gestelde kader en leidt daardoor vaak onze aandacht af van de persoonlijkheid die hij onder de loupe heeft genomen. Een hinderlijke divagatie, ofschoon van anderen aard dan boven aangeduid, vinden wij bij voorbeeld op blz. 109 en 110. Franz Blei belicht daar een bepaalde zijde van Baudelaire's persoonlijkheid en constateert ‘eine kleine Aehnlichkeit’ met Frank Wedekind. Frank Wedekind nu wordt, ons inziens geheel ten onrechte, er met de haren bijgesleept en geeft gelegenheid tot een zin-tusschen-haakjes van meer dan twintig regels. In dit verband kan ook nog worden opgemerkt dat het portret van Baudelaire tot de minst goede van den bundel behoort. Blei blijft hier te zeer aan de oppervlakte en doet den dichter onrecht. Bovendien maakt hij zich schuldig aan enkele feitelijke onjuistheden. Zoo schrijft hij over Baudelaire's maîtresse, de mulattin Jeanne Duval: ‘Sie liess ihn auf ihre Gunstbezeugungen warten, schickte ihn erst immer wieder zu dem Judenmädchen Sarah Louchette, die er ihr geopfert hatte, zu dieser kahlköpfigen, die eine Perücke trug, und deren eines Auge schielte, sich um ein Paar Schuhe hingab, mit elf Jahren angefangen hatte und mit zwanzig ein altes Weib war.’ Dit nu is een positieve onjuistheid gelijk ieder, die op de hoogte is van het onstaan der verhouding Jeanne Duval-Baudelaire, zal weten. Is het portret van Baudelaire niet geheel geslaagd, beslist mislukt is het ‘Bildnis eines Boxers’, dat in ‘Männer und Masken’ ten onrechte is verzeild geraakt. In het algemeen kunnen wij echter constateeren dat het laatste boek van Blei als geheel zeer zeker niet onder de voorgaande staat. De auteur geeft ons allerlei interessante perspectieven en vergezichten op merkwaardige menschen, die ons hier zonder masker worden getoond. In enkele bladzijden brengt Blei ons vaak dichter tot de kern van een persoonlijkheid dan vele schrijvers van dikke boeken. Wanneer wij afzien van eenige misgrepen en van de genoemde zeer hinderlijke divagaties, is het niet te veel gezegd, wanneer wij ‘Männer und Masken’ tot een goed en interessant boek stempelen.

J.F. Otten