Critisch Bulletin. Jaargang 1

Coolen's bekroonde roman

Antoon Coolen, het Donkere Licht
N.V. Nijgh & Van Ditmar's Uitg. Mij., Rotterdam

‘Toen Simon Wijnands zag, dat het donkeravond begost te worre over de peel, toen lee hij zijn tuig aan den kant. Hij stond in de laagte van de afgraving en kwam mee 't bovenlijf uit boven den rand waar den klot niet gesteken was. Hij kwamp tegen dien zwarten rand van klot en tuschlagen staan en lee zijn twee armen op den grond voor hem in de ruigte die er woekerde. Hij zag de grif witte striep aan den boord, die tusschen hemel en aarde is. Daar konde ge in kijken naar verre en hoogere werelden, waar wij ver af zijn.

[p. 105]

Maar daar houdt eenen peelwerker zijn eigen niet mee bezig.’ Het zou mij moeilijk gevallen zijn, zonder een klein citaat een juist denkbeeld te geven van de groote plastische kwaliteiten die dit wonderbaar-suggestieve proza kenmerken. Voor mij was dit boek een groote verrassing en ik geloof dat het eene heel tijd is geleden, sinds een schrijver met zulke gaven is opgestaan in het Nederlandsche taalgebied. Ik denk aan Streuvels en ik denk aan Van Deyssel, hoewel Antoon Coolen met beide weinig gemeens heeft; want zijn sterkte steekt niet in den stijl of in het woord, maar wel in de atmosfeer. De buitengewone schilderachtigheid van zijn proza bestaat minder in de scherpe teekening van de voorwerpen, dan in de materialiseering van de verhouding die bestaat tusschen de voorwerpen en hun omgeving. Dit proza is pakkend door de stemming die er van uit gaat, gelijk de schilderijen van Le Sidaner, of om niet zoo ver te zoeken, gelijk die van Jakob Smits, die bijna hetzelfde milieu heeft behandeld als Antoon Coolen. Onwillekeurig denkt men bij de lectuur van dit verhaal over den Noord-Brabantschen turfdelver, aan de Kempische boeren die Jakob Smits heeft geschilderd. Maar naast deze analogie van zuiver stoffelijken aard, bestaat er een andere van hoogere orde: het weergeven van de specifieke atmosfeer van het milieu, op zulke penetrante wijze, dat de lezer er zich naar lichaam en geest in over geplaatst voelt. Ge kunt geen doek van Jakob Smits bekijken zonder u in de Kempen te wanen. Als ge een paar bladzijden hebt gelezen uit Het donkere Licht, zit ge volop in de peel en voelt ge als 't ware de klamme moeraslucht u tegenwaaien, terwijl ook de geestelijke atmosfeer ervan u gansch doordringt.

Maar juist omdat al het effect van dit proza wordt bereikt met extra-literaire gaven, die den schrijver in het bloed schijnen te zitten, vraagt men zich af waarom hij het noodig heeft geoordeeld gebruik te maken van dialect. Ik geloof niet dat het boek er iets bij gewonnen heeft. Ik geloof niet dat de lezer iets zou missen, moest voor een tweede lectuur ieder dialectwoord vervangen zijn door zijn Algemeen-Nederlandsch equivalent. Er zijn heel wat argumenten die voor het gebruik van dialect pleiten, maar er zijn ook bezwaren tegen aan te voeren en het is hier de plaats niet om het debat te heropenen dat destijds werd gevoerd tusschen Gezelle en zijn tegenstanders. Ik meen echter dat men het vrijwel eens is over deze stelling: dat men beter doet de algemeene taal te schrijven, waar het dialect niet onontbeerlijk is. Men zou trouwens naast de zaak discussieeren, vermits het hier niet hoofdzakelijk een kwestie is van woorden, maar het pittoreske, de lokale kleur, vooral bestaat in de eigenaardige zinswendingen en uitlatingen, in de korte, eenvoudige zinnetjes, elementair, maar direct, gelijk de overwegingen zelve van

[p. 106]

den peelwerker met zijn volledig gaaf maar ongecultiveerd verstand en gemoed.

*_**

Al had hij niets te vertellen, toch zou het proza van dezen auteur bij machte zijn om door zijn intrinsèque kwaliteiten den lezer te boeien. Het trekt aan door zijn groote natuurlijkheid en eenvoud. Men luistert er naar onwillekeurig, gelijk men luistert naar het kabbelen van de beek, zonder daarom in de eerste plaats te speuren naar de beteekenis van die muziek.

En feitelijk heeft deze roman als verhaal, als feitenmateriaal en ook wat den bouw betreft, niet veel om het lijf. Men is zelfs een beetje teleurgesteld, als na de kennismaking met de beide belangrijke figuren, Simon Wijnands en Jan Olie, de schrijver zijn twee helden loslaat, om al de belangstelling over te dragen op de dochter Marie, die niet enkel uiterlijk minder scherp is geteekend, maar ook psychologisch niet zoo goed is getypeerd.

De aanvang van dezen roman heeft den ‘Schwung’ van een epos. Simon Wijnands en Jan Olie zijn gaan leven voor u als twee figuren uit een heldensage, zoo treffend en zoo merkwaardig echt, dat men zich verwacht aan buitengewone gebeurtenissen. Men is ze gaan zien als de synthese van de peelstreek en beeldt zich in: als die twee in werking komen krijgt men het epos van de moerasvlakte. In de plaats daarvan komt de banale geschiedenis van de dochter Marie. De tweede helft van het boek is niet meer de roman van Simon Wijnands, maar die van zijn dochter en slechts in de laatste bladzijden wordt weer een band gelegd, die de beide deelen aan elkaar houdt en tot een organisch geheel verbindt. Als Simon Wijnands in de hospitaalzaal zit, zwijgend naast het bed van zijn dochter, voelt men weer dat het toch wel zijn roman is dien men beleeft. Wij hebben hem leeren kennen als ijverige peelwerker, die zwoegde voor zijn gezin. Wij hebben de rudimentaire blijdschap meegemaakt, die hem overweldigde bij de geboorte van zijn eerste kind. Wij hebben de hoop geraden die in hem leefde omtrent de toekomst van zijn kroost. Hoop die levendig was, ofschoon ze nooit duidelijk uit de nevelen van zijn onderbewustzijn is naar voren getreden. Het was echter die hoop, die gedurende al deze jaren in hem de drijfkracht had onderhouden en nu hij daar zit aan het ziekbed van zijn Marie, moet hij wel denken dat er van die hoop niet veel is terecht gekomen. Maar sterker dan alle denken spreekt in hem de stem der natuur, het gemoed van den peelwerker, het vaderlijke instinct, dat zich kan verheugen over het leven van zijn kind, al ligt het ook met verwelkte jeugd op het ziekbed.

[p. 107]

Aldus wordt door de laatste bladzijden het breeder opzet van den roman, dat men door het relaas van de avonturen der dochter eenigszins uit het oog had verloren, weer onderlijnd en grootendeels tot zijn recht gebracht.

Maar meer nog dan door zijn groote ‘allure’ of door de typeering van de hoofdfiguren, treft dit boek door den kostelijken verteltrant en door de ontelbare details, frisch en echt gelijk het leven zelf. Dit boek heeft de frischheid van Pallieter, zonder de overdrijving waartoe Timmermans zich dikwijls laat verleiden, terwijl verder de inmenging van den schrijver niet geschiedt om moppen te tappen, maar om den dieperen ondergrond van een situatie te doen uitkomen. Er is scherpe menschenkennis noodig en levenservaring om een stuk te schrijven als het drinkgelag in de herberg van Doreke Moes, na den doop van Simon Wijnands eersteling. Het boek staat vol met van die prachtige dingen en al kan men de innerlijke substantie van de figuren wat ijl en onbeduidend vinden - behalve dan die van Jan Olie - gelijk ze zijn heeft Antoon Coolen ze den sterken adem van het leven weten in te blazen, den frisschen adem die scheert over de peelvlakte.

Zonder volmaakt te zijn, heeft dit werk de kwaliteiten van den zeer goeden roman en het heeft die in zulke mate dat zij ten volle de hooge onderscheiding wettigen die den schrijver is te beurt gevallen.

Karel Leroux