Critisch Bulletin. Jaargang 1

[p. 103]

Van Schendel oud en nieuw

Schendel, Arthur van: Florentijnsche Verhalen Maastricht, Boosten en Stols, 1929.
Schendel, Arthur van: het Fregatschip Johanna Maria, J.M. Meulenhoff, Amsterdam 1930.

Wanneer men den naam van Van Schendel hoort of leest, denkt men allereerst aan een wereld van schoone maagden en edele gunstelingen, blanke gestalten en verliefde zwervers, aan een cultus van ridderlijkheid, gratie en hoofsche galanterie... dingen, waarvan men, oprecht gesproken, de finesse's zoo langzamerhand wel kent, en waarvoor men maar weinig belangstelling meer kan koesteren. Niet enkel om die bekendheid. Maar er bestaat iets, dat de geslachten van voor en na den oorlog scheidt; een verschil in waardeering, in voorkeur en interesse. Het is psychologisch onmogelijk, dat er in onze dagen een jong auteur op zou staan, die de neo-romantische kenmerken van een Van Schendel zou blijken te bezitten, en die zich in zijn geest zou uiten. De verhoudingen zijn veranderd, niet zoozeer tegengesteld, als wel gezwenkt. De belangstelling heeft zich om geheel andere centra gegroepeerd.

Van Schendel geeft blijk, nog precies te kunnen schrijven als in het begin: met matgouden woorden en in een stijl, die niets van zijn ijle muzikaliteit heeft ingeboet. De ‘Florentijnsche verhalen’ zijn hiervan het levende bewijs. Het is literatuur in den meest absoluten zin van het woord: uiterst verzorgd, zeer beschaafd, en vrijwel zonder innerlijke beteekenis. De beminnaars van Van Schendel's ‘romantische werken’ zullen er hun hart aan kunnen ophalen.

Des te opvallender maken deze verhalen het verschijnen van den roman ‘Het fregatschip Johanna Maria’. Het is een merkwaardige gebeurtenis, wanneer een schrijver, die zijn helden en heldinnen tot op heden met de fraaiste romaansche namen heeft getooid, plotseling voor den dag treedt met Jannen en Goverts, met Arenden en Hendrikken, Bossen, Pluimen en Meeuwen. Dit feit is veel belangrijker dan men op het eerste gezicht zou zeggen. Het bewijst, dat de auteur Van Schendel, onze beste verbeelder en fantast na Couperus, ditmaal een aanleiding tot een nieuw werk heeft gevonden in de realiteit.

Van Schendel schrijft hier als het ware de kroniek van het uitstervende zeilschip, en ofschoon het gegeven nog vol romantiek zit, doet hij dit in ronde hollandsche woorden, met een werkelijke heldhaftige onderdrukking van den wil tot literatuur, die hem hanteert. Niet altijd gelukt het hem, den fraaie letteren te ontzeilen. Te lang heeft hij zich bewogen in de blauwe en gouden zônes van halve of vol-

[p. 104]

ledige historie, om geheel en al te kunnen ontsnappen aan de bekoring van het legendaire, en zich te gewennen aan de werkelijkheid, die anders wil worden uitgesproken. Zoo is er, met name in de figuur van Jacob Brouwer, den voormaligen zeilmaker en eindelijk eigenaar van het fregat, een boven-menschelijke trek, die een laat-middel-eeuwsch ridder zeker niet zou hebben misstaan, maar die men in dit verband moeilijk dan als ridicuul kan aanvaarden. Alle heroïeke contouren zijn bij een zeemansgeschiedenis uit den booze. In dit opopzicht zijn de bijfiguren met scherper werkelijkheidszin geteekend. Vooral die van den kapitein Jan Wilkens, die in norsche vlagen van zwaarmoedigheid en drankzucht ten onder gaat, is treffend en op den man af geschapen.

Ondertusschen is het fregat het verzwegen subject van heel de roman. De reizen van dit schip, met zijn steeds vlottende bemanning, met de voortdurende wisseling van kapiteins en reeders, zijn aftakeling en metamorfosen zijn voor een Van Schendel verrassend reëel geschreven, en ontberen zelfs niet de spanning, die volgens sommigen de ‘groote’ literatuur niet behoort te bezitten, volgens anderen juist een van de intrinsieke kenmerken van de beste vertellers is. Men aarzelt niet, dezen roman onder de categorie der allerbeste vertellingen te rangschikken, en daarbij de hoop uit te spreken, dat Van Schendel zich in deze vruchtbare hernieuwing zal blijven handhaven. Wellicht, dat dan in een volgende roman de zeewind nog stoerder en zilter zal waaien, dat steden en continenten ons nog tastbaarder en feller van kleur voor oogen zullen worden gebracht, en de drift der realiteit een nieuw en schokkend rhytme zal weten te verleenen aan de nog altijd zeer beheerschte en koele volzinnen van dezen auteur. Het zal niet anders dan ten goede kunnen komen aan de hollandsche romankunst, die hard bezig is, in een muffe binnenhuiskunst te ontaarden.

Theun de Vries