Critisch Bulletin. Jaargang 1

Essayistisch meesterschap

Matthijs Vermeulen, Klankbord
Amsterdam, De Spieghel, geen jaartal

Het kan als niet-vakkundige mijn taak niet zijn hier iets wezenlijks in het midden te brengen omtrent de beteekenis van Matthijs Vermeulen's kritische arbeid voor het muziek-leven van onzen tijd. Wij willen er daarom in dit verband mee volstaan te wijzen op Mengelberg's Amerikaansch avontuur, dat ons de feitelijke weerkaatsing schijnt van zekere door Vermeulen geïndiceerde mentale eigenaardigheden van dezen grooten dirigent. Natuurlijk is daarmede slechts in een zeer bepaald - wij zouden bijna zeggen ‘psychologisch’ -

[p. 70]

opzicht iets gezegd aangaande de beteekenis van Matthijs Vermeulen voor het hedendaagsch muziek-leven, doch wij meenen dat een en ander ons toch wel iets te denken geeft, wanneer men zich herinneren wil aan welke onwaardige behandeling deze kritikus eenige jaren geleden van de zijde van een deel van het concertgebouw-publiek heeft bloot gestaan. Wat toen zoovelen een persoonlijke hetze leek, blijkt thans alleen maar ‘helderziendheid’ te zijn geweest. En een dergelijke clairvoyance kan niet anders dan heilzaam zijn temidden van de nog altijd tamelijk nevelachtige atmospheer van ons muziekwereldje.

Evenmin is het mij mogelijk de innerlijke waarde te beoordeelen bij voorbeeld van des schrijvers polemiek met Alfredo Casella (Harmonie-Contrapunt, blz. 16), waarin men trouwens de beweringen der tegenpartij slechts uiterst fragmentarisch wedergegeven krijgt; althans, ik herhaal het, voor den leek, die nu eenmaal uit den aard der zaak minder uit eenige ‘losse’ zinsneden te lezen pleegt dan de deskundige. Intusschen kan het wellicht zijn nut hebben, wanneer een keur uit het werk van een zoo vaak en heftig omstreden figuur als de onderhavige, gelijk ons in dezen bundel geboden is, eens bezien wordt met de oogen van een buitenstaander voor wie het gebied der muziekpolitiek maagdelijke bodem bleef.

Als vanzelf sprekend dringt zich in de eerste plaats een vergelijking op met dien anderen, niet minder vehement omstreden ‘moderne’ muziek-kritikus, Willem Pijper, van wie eenige maanden geleden eveneens een bloemlezing zijner prestaties in boekvorm (De Quintencirkel, bij Em. Querido) verscheen. De ondertitel van Vermeulen's bundel luidt ‘Muziek-kritieken’, die van Pijper is benoemd: ‘Opstellen over Muziek’. Een omwisseling dier betitelingen echter ware beter in overeenstemming geweest met het karakter van de respectievelijke inhouden, die zij te dekken hebben. Want in het betreffende werk van Pijper overweegt zeer verre het kritische en in dat van Vermeulen het lyrische. (De tegenstelling is niet zuiver, doch geeft voor ons doel met voldoende duidelijkheid een nadere bepaling van dit accent-verschil).

Hiermede is overigens nog niets gezegd omtrent den autonomen grond van beider persoonlijkheid, al is Pijper's stijl strakker en hoekiger dan die van Vermeulen, hetgeen een aanduiding zou kunnen zijn voor een innerlijke antithese hunner naturen in den zin hierboven aangegeven. Als zou dus Pijper overwegend ‘kritisch’, Vermeulen overwegend ‘lyrisch’ zijn aangelegd. Wij meenen echter, dat deze opvatting als te simplistisch en als in strijd met de werkelijkheid van beider capaciteiten op dit terrein moet worden afgewezen. Pijper schreef over muziek wel eens bewogener dan in den genoem-

[p. 71]

den bundel en wij herinneren ons van Vermeulen kritieken, die in scherpte en zakelijkheid niet onder doen voor die van zijn confrater. Met dat al is er een principieel en onuitwischbaar verschil in wezen tusschen hen beiden. Men behoeft er maar op na te lezen wat Pijper in ‘De Quintencirkel’ over Diepenbrock en Beethoven schrijft en wat Matthijs Vermeulen ons in zijn ‘Klankbord’ over deze figuren te zeggen heeft. Het komt hier meer dan eens tot bijna letterlijke contradicties. Zoo zegt Pijper op blz. 11 van zijn boek aangaande de muziek van Beethoven: ‘Niemand zal zich ooit vertrouwd kunnen maken met de muziek van Ludwig van Beethoven als hij niet eenig begrip heeft van het Napoleontisch tijdvak’, terwijl Vermeulen op blz. 52 van het zijne schrijft: ‘Men behoeft haar (nl. Beethoven's muziek) niet te transponeeren in den tijd van haar ontstaan om door te dringen tot haar volle expressieve waarde...’ En eenige regels verder: ‘Hare stem is onmiddellijk verstaanbaar voor elken mensch...’

Hoe is het mogelijk, vraagt men zich af, dat twee schrijvers, die met betrekking tot hun algemeene theoretische opvattingen omtrent het wezen der muziek op hetzelfde standpunt staan, dat der zoogenaamde ‘absolute muziek’, tot dergelijke diametraal aan elkander tegenovergestelde conclusies kunnen komen, nog wel ten aanzien van manifestaties dier muziek, die zij relatief gelijkelijk hoog waardeeren? De verklaring van dit feit, waarbij wij uitgaan van de o.i. volkomen aanvaardbare metaphysische praemissen van hun gezamenlijk standpunt ten opzichte van het wezen der muziek, schijnt ons de volgende te zijn. De muzische ‘boven-redelijkheid’ beperkt zich bij Pijper tot zijn creatieve muzikaliteit, hij is vóór alles ‘muzikant’, klanken-vinder. Zijn kritische werkzaamheid draagt daarom het stempel eener gesloten, onvermengde redelijkheid. Zij staat onvoorwaardelijk in dienst van zijn scheppend talent. Bij Vermeulen daarentegen strekt zich deze muzische ‘boven-redelijkheid’ tot in zijn schrijvende vingertoppen uit. In zijn werk is de ‘redelijke’ kritiek secundair, zij wordt gedragen, gestuwd door een ‘bovenredelijk’ element. Populair gezegd: op zulke momenten (lees zijn opstellen over Beethoven, Bruckner en Diepenbrock) is zijn kritiek geen ‘kritiek’ meer, dan is al het relatieve en tijdelijke, welks wrange nasmaak men ook in den positiefsten regel van Pijper nog proeft, van hem afgevallen en straalt een schoonheid in zijn werk open, die zich meten kan met het beste proza, dat wij bezitten. Essays als de zooeven genoemde behooren zonder eenige reserve tot het kostbaarste, wat in deze dagen geschreven wordt. Temidden van zooveel vlak en ondoorzichtig hedendaagsch essayisme is dit diep, kristal-klaar proza een verademing.

[p. 72]

Het heeft geen zin den muziek-kritikus Matthijs Vermeulen te annexeeren ten behoeve van de Muze der schoone letteren. Zijn werk annexeert zichzelf wel. Maar noodig is het, hier met nadruk uit te spreken, dat een ieder, die dit boek gemakzuchtig overlaat aan de eenzijdige discussies der deskundigen zich niet slechts de kennismaking onthoudt met een schoonheid, die verre de perken der muzikale belangen-sfeer te boven gaat - dat ware niets dan zijn verdiende loon! -, doch dat hij zich daarenboven onherroepelijk schuldig zal blijken te hebben gemaakt aan een ergerlijke verminking van ons cultureel bezit. En waarlijk, deze ‘Spielerei’ met de beste krachten, die leven in ons volk (zij moge in betere tijden met een zekere lichtzinnigheid tegenover den overvloed eener allerwege bloeiende schoonheid bedreven zijn), behoort niet geduld te worden in een periode als de onze, die zoo hopeloos arm aan wezenlijke cultuurwaarden is, ondanks den klaterenden schijn van het tegendeel. Men sla er wat het muziekgebied betreft de boeken van Pijper en Vermeulen maar eens op na!

R. Houwink