Critisch Bulletin. Jaargang 1

Het laatste werk van Jacobus van Looy

Jac. van Looy, Nieuw Proza
A.W. Sijthoff, Leiden, 1929

Het kunstenaarschap van Van Looy was zeer beperkt, maar tevens zéér zuiver. In zijn arbeid ontbreekt welhaast alle structuur en alle intrige, - de roman lag hem even ver als het drama. Ook zijne gaven als verteller zijn niet zóó buitengewoon geweest, dat men hem daarom tot onze grooten zou mogen rekenen. Hij miste de kracht zichzelven geheel te elimineeren, gelijk de theorie van het realisme dat eischte; als ge hem leest, gevoelt ge hem onmiddellijk naast u staan, - slechts een enkele keer doet hij een onhandige poging tot een soort camouflage, zooals in dat eerste stevige stuk proza ‘De Nachtcactus’. Ook ‘Een Stierengevecht’ en ‘De dood van mijn poes’ hebben niets dan de allure met het realisme gemeen, en zijn eigenlijk lyrisch van karakter. Die allure was iets meer dan een offer aan de aesthetiek van den tijd waarin hij tot kunstenaar groeide, - ze kwam wel-waarlijk ook voort uit het diepst van zijn eigen

[p. 68]

wezen, maar ze bleef bij hem nochtans een uiterlijkheid. Zijn eerste bewonderaars hebben den klemtoon hunner waardeering verkeerd gelegd en zij manifesteerden daarmede meer hùn verlangen dan dat ze zijne arbeid typeerden. ‘Wèrkelijk te zijn’ beteekende voor hem ‘werkelijk te zijn’; - niet op het ‘werkelijke’, maar op het ‘zijn’ viel bij hem de nadruk; - dit heeft de waarde van zijn werk voor ons gered en het zal dat doen voor de volgende geslachten. Zoo ziet men bij Van Looy het wonder gebeuren dat onze knapste prozaïst uit de school van het objectieve realisme, zijn beste beteekenis voor ons krijgt door de subjectieve lyrische kracht zijner uiting. Wel is hij een ziener en een beelder geweest, maar hij was een visionnair ziener en een zeer persoonlijk beelder. Alles wat binnen het bereik zijner zinnen kwam, werd onmiddellijk in zijn geest tot een mystisch-visionnairen staat opgeheven; dáár kreeg het pas een eigen gestalte, proportie en kleur of het werd er omhangen met een teedere, soms duistere mijmerij. Het eerste overwoog in ‘Feesten’, het tweede in ‘Zebedeus’; - beide gingen het gelukkigst tezamen wanneer ze gelijktijdig ontstaan waren onder den duidelijken drang zijner herinnering, zooals in ‘Jaapje’ en ‘Jaap’.

Ook dit ‘Nieuw Proza’ drijft op herinnering; wezenlijk: het drijft er op. De wereld dezer herinnering blijkt klein, en ge aanschouwt meer een, in den geest vervormde, uiterlijkheid ervan, dan dat ge den dieperen hartslag beluistert; daarbij bezit het geen anderen horizon dan die van Van Looy's eigen beminnelijke menschelijkheid. Deze kunst ontleent geen enkele harer voorname qualiteiten aan het onderwerp; de schoonheid en diepte schuilen enkel-en-alleen in den scheppenden geest waaruit ze geboren werden. En vaker dan in vroeger werk sprankelt er over deze verbeeldingen de milde, verklaarde glimlach van den Meester; dan bloeit zijn woord open tot een edele, nauw-merkbare geestigheid, die, ijl en schuchter, de vrucht is van veel wijsheid en veel liefde-tot-het-leven.

Intusschen zijn niet al deze prozastukken van dezelfde waarde. Er zijn er bij die een zekere nonchalance verraden of die in een alleenmaar gemoedelijk gekeuvel vervallen, - en bij andere, een paar reisherinneringen, is een soort verslaggevers-allure, vooral in den aanvang, niet overwonnen. Daarbij was Van Looy kettersch tegenover het gewone taalgebruik, maar zijn ketterij is van zulk een naïeve natuurlijkheid, dat men haar bijna gaat beminnen; elk opzettelijk raffinement is er vreemd aan en wanneer het een kind was dat aldus tot u sprak, zoudt ge in bewondering zijn om de heerlijke onbeholpenheid ervan. In Van Looy's woordgebruik en zinsconstructie ligt soms een tikje averechtschheid die, jaren geleden, voor

[p. 69]

origineel doorging. Zelfs laat hij zijne personen op dezelfde wijze spreken; b.v.:

‘Ik tafelde wel eens’, keuvelde de heer des huizes, ‘met iemand die altijd witte bordeau bij zijn eten had noodig...’ (bladz. 32).

Zoo is er meer waaraan men, ook nu weer, even gewennen moet; hij zegt ‘opstond’ voor ‘dadelijk’, ‘laas’ voor ‘helaas’, en hij gebruikt (wat niet mooi is) ‘of’ voor ‘alsof’:

‘Of had hem een bij in de hals gestoken, rees plotseling de heer des huizes van zijn stoel,’ (bladz. 52).

Maar wanneer ge aan deze lichte hebbelijkheidjes gewend zijt geraakt en ze dus nauwelijks meer opmerkt, welk een bron van schoonheid en geluk ontsluit u dan dit boek. Daar is een met schildersplezier nauwkeurig teekenen en kleuren van stukken en stukjes der uiterlijke werkelijkheid (een avondlucht, een pauw, een appel), die, eerst gering en schijnbaar waardeloos, plotseling vol beteekenis en diepte-van-leven worden wanneer de goudglans van zijn geest er over vloeit; - daar zijn lieve herinneringen aan vroeger bestaan (‘De Muur’, ‘Het Veer’), opgehaald met een vleug van omfloersde sentimentaliteit, maar innerlijk-herzien toch in een scherpte van contouren en een felheid van coloriet alsof ze uit niets dan de directe waarneming geboren zijn; - daar is de lichtelijk badineerende joyeusheid van verhaaltjes als ‘Zingen’ en ‘Het Strikje’, - de stramme elegantie in ‘De Kandelaar’, - het verstild-ironische van ‘Het Schema’. - Daar is - best van al - de vertelling van ‘De Koepel’, waarin het lyrisch karakter van dit realisme het duidelijkst tot uiting komt. Want in den hier geteekenden Mijnheer van Oudentijd heeft Van Looy stellig zooiets als een zelfportret gegeven: de tot geestelijken adel gerijpte mensch met de rustige tevredenheid van den ouden dag, de stille vreugde over de kleine dingen dezer wereld en het geluk der geestelijke afgeslotenheid...

Herman Poort