Critisch Bulletin. Jaargang 1

[p. 65]

[Nummer 5]

Romancières

Jo Manders de Bandeloozen (Meulenhoff)
Emmy van Lokhorst Vrouwen (E. Querido)

Het is allengs in ons land gewoonte geworden te schimpen op de Nederlandsche schrijfster. Dit is met een aanstonds te omschrijven voorbehoud geen slechte gewoonte en niet eens onrechtvaardig. Want inderdaad telt ons land circa honderd dames, die met een breipen romans haken. Wanneer er ooit een dankdag wordt ingesteld voor al wat deze nijvere krans ons heeft geschonken, roep ik u op allen vurig met mij te bidden, dat deze huisvlijt gestaakt moge worden. Geheel daar buiten om gaat een merkwaardig verschijnsel, waarvan ik in het buitenland geen evenbeeld vind. Wij zijn enkele talentvolle vrouwen rijk, die een in geestelijk opzicht bijna gesloten groep vormen en wier werk, hoewel het een geestelijk op dit oogenblik reeds vrijwel afgesloten tijdperk vertegenwoordigt, daarom niet minder belangrijk en waardevol is. Niet grootsch maar zeer zuiver is dit werk van Ina Boudier - Bakker, Margo Antink, Carry van Bruggen, Top Naeff, Augusta de Wit en Annie Salomons. In kleiner bestek ook dat van Jo de Wit. Het werk van Alie Smeding en Mevr. Zoomers - Vermeer zou ik hier ook willen noemen, als wat zij bereikten evenredig aan haar ernst en wat zij tot nu schreven niet zoo ongelijk van waarde was, hetgeen van de meesten der bovengenoemden in veel mindere mate geldt.

Met de meeste nadruk moet men van deze groep uitsluiten Jo van Ammers - Küller. Zij behoort niet tot het ras der kunstenaressen, zij is slechts het Zondagskind dier schrijfsterskrans voor fraaie handwerken. Zij beschikt over een formidabele flair en daardoor is zij, in tegenstelling tot bijv. Jeanne Reijneke van Stuwe, wier productie een volkomen onschadelijke afwijking is, een bedenkelijk verschijnsel, een der sterkste smaakbedervende elementen onzer hedendaagsche letteren, en compromitteerend voor onze litteratuur, zoodra zij deze in het buitenland gaat vertegenwoordigen. Haar werk mist alle warmte en diepte.

Het kon niet uitblijven, dat de verleidelijke en gemakkelijke methoden van Jo van Ammers - Küller navolging zouden vinden. Een voordeel daarvan is, dat de gebreken van dat procédé dan des te schriller aan het licht komen. Jo Manders heeft alle fouten ervan

[p. 66]

overgenomen maar bezat niet het kookgeheim van dat pikante sausje, waarmee Jo van Ammers - Küller haar grove kost bedrieglijk kruidt. Het is een oneindig slechter toepassing van het verfoeilijke Ammersche procédé van de Opstandigen en Tantalus: het bevattelijk vervlakken van tijdsproblemen, deze opdienen in een pikante enscèneering, de romanpersonen misbruiken als spreekbuis van tijdsverschijnselen, aldus gemakkelijk te raden charades van een bepaald tijdperk opvoeren, en op zichzelf in sommige opzichten desnoods min of meer aannemelijke gevallen op aanmatigende en oppervlakkige wijze als tijdsbeeld laten figureeren.

De methode van Jo van Ammers - Küller is precies de omgekeerde werkwijze der werkelijke kunstenaars. Een kunstenaar kan een karakter zoo door en door menschelijk uitbeelden, dat het als vanzelf representatief wordt voor een menschentype en zelfs een tijdperk erin doorzichtig wordt. Jo van Ammers - Küller hoopt bepaalde globale tijdskenmerken in haar romanpersonen op, die er alle eigen menschelijkheid door verliezen. Het opvoeren van zulke charades kan een onderhoudend spel zijn, maar wanneer het als kunst wil poseeren moet men het onverbiddelijk terugwijzen naar het terrein waar het thuishoort, de ontspannings- en amusementslectuur. Tot dit in zekere zin nog aannemelijk genre behoort het schrijfsel van Jo Manders niet eens. De eenige indruk, die men ervan overhoudt, is een grenzenlooze verbazing dat iemand zulk geflodder en geknoei honderden bladzijden achtereen vol kan houden zonder te merken, hoe bête en ridicuul het is. De beteekenis van dit boek bestaat daarin, dat het op ontstellende wijze laat zien, welk een onbeschrijfelijke prullen er heden ten dage met de volle pretentie van litteratuur de drukpers kunnen verlaten; het boek kan als een waarschuwing dienen voor de uitgevers, die tenslotte, al staan hun materieele belangen uiteraard voorop, toch de verantwoording aanvaarden van bemiddelaars te zijn tusschen het Nederlandsche volk en hen die aan de Nederlandsche cultuur als schrijver uitdrukking geven - een waarschuwing zich ten scherpste rekenschap te geven, of hetgeen zij in druk doen verschijnen, een smadelijke blamage voor de Nederlandsche cultuur zou kunnen zijn. Ik laat daar, dat sommige jongedames voor haar schriftelijke daden niet toerekenbaar geacht kunnen worden, aan de uitgever is het dan, uit eigen inzicht of met behulp van een toerekenbaar adviseur de vermenigvuldiging van zulke schrijfsels te verhinderen.

In tegenstelling tot de talentlooze en embêtante Jo Manders, is Emmy van Lokhorst een schrijfster van talent en dat zij hier in één adem met een mejuffrouw Manders genoemd wordt, beeft zij aan zichzelf en aan haar laatste boek te wijten. Het is mij een raadsel,

[p. 67]

wat iemand als Emmy van Lokhorst, die in Phils amoureuse perikelen toch ontegenzeggelijk iets pétillants en mousseerends wist te geven, er toe gebracht heeft dit oudbakken geschreven, muffe boek te doen drukken. Een honderdmaal bewerkt gegeven is hier geen letter anders en geen haar beter behandeld dan in die honderd andere overbodige romans. Dit slap, gedesintereseerd, lijvig verhalen is deze schrijfster onwaardig. Het is nergens pregnant, nergens beeldend, niet boeiend, niet verrassend, niet navrant; het is precies volgens de regels der kunsteloosheid geschreven, zonder overtuiging, zonder innerlijke gespannenheid, noodeloos. Mat en vlak, en daarom bewijs van een gebrek aan ernst en liefde der schrijfster voor haar taak. Het maakt geheel de indruk van het werk eener vrouw, die er allengs aan gewend geraakt is schrijfster te zijn en van wie men verwachten kan, dat zij als haar talrijke zusters nu voortaan ieder jaar, zonder zich meer moeite te geven, een overbodige roman zal doen verschijnen. Voor het gemak van het métier geeft zij de verantwoordelijkheid voor haar talent op en schept zich daarmee de kans op een omvangrijk, onbelangrijk oeuvre. Maar er blijft ook nog een andere dan deze fatale weg voor haar open; terug te keeren tot haar talent, haar ernst en esprit, en de vrees te logenstraffen, dat de kunstenares is ondergegaan in de romanmodiste. Onbeduidende boeken moeten er waarschijnlijk nu eenmaal zijn, omdat er behoefte aan bestaat, maar dat zij, die beter weten en beter kunnen, zich tot de vervaardiging ervan leenen, is een bedenkelijk en gevaarlijk verschijnsel.

Anthonie Donker