Critisch Bulletin. Jaargang 1

Een Berlijnsche roman

Alfred Döblin, Berlin Alexanderplatz, die Geschichte vom Franz Biberkopf
S. Fischer Verlag, Berlin, 1929

Het laatste boek van Alfred Döblin, van buitengewoon respectabelen omvang, geeft ons de geschiedenis van Franz Biberkopf, een arbeider die in 1927 uit de gevangenis Tegel waar hij vier jaren wegens mishandeling met doodelijk gevolg van zijn verloofde Ida, die hij in drift met een roomklopper bewerkte, heeft doorgebracht. Vóór zijn gevangenistijd was hij beton- en transportarbeider, er na verkocht hij aanvankelijk kranten. Franz Biberkopf een eenvoudige arbeider met een eenvoudige opvatting der dingen heeft zich na uit de gevangenis ontslagen te zijn voorgenomen zich ‘anstän-

[p. 42]

dig’ te gedragen. ‘Anständig’ beteekent in zijn gedachtenspheer geen daden verrichten waardoor hij met de politie in aanraking zou kunnen komen. In den eersten tijd kan hij niet goed wennen aan Berlijn, dat hij vier jaren niet heeft gezien, maar spoedig is hij weer ingeburgerd en tracht dan op allerlei wijze aan de kost te komen. Hij stelt niet veel eischen aan het leven, houdt van een goed glas bier en is ook van de vrouwen niet afkeerig. Zoo weet hij niets beters te doen dan terstond na zijn ontslag uit de gevangenis de zuster van zijn vroegere verloofde tot den coïtus te ‘dwingen’.

Franz Biberkopf heeft, gelijk wij vermeldden, het voornemen opgevat niet meer in moeilijkheden te komen. Dit gelukt hem ook in den eersten tijd maar door eigen kortzichtigheid en door de listen van het Noodlot wordt hij in de levenswijs die hij zich in zijn eenvoud heeft uitgedacht, gestoord. Zoo verwikkelt hem zijn kameraad Luders, die met hem voor gezamenlijke rekening schoenveters verkoopt, bijna in een kleine afpersingszaak. Nog juist op tijd weet Biberkopf zich terug te trekken. Erger dingen wachten hem echter, want hij komt in aanraking met ‘Pums’ en diens kornuiten, zoo genaamd verkoopers van ongeregelde waren, in werkelijkheid inbrekers, die op allerlei wijze de gestolen waar trachten af te zetten. Franz moet bij een inbraak ‘Schmiere stehen’ en bemerkt te laat wat aan de hand is. De inbrekers vluchten in een auto, worden achtervolgd en vreezen voor verraad. Één van hen, Reinhold, een zoogenaamde vriend van Franz gooit dezen uit de auto. Hij wordt overreden: de rechterarm moet worden geamputeerd. Herbert een werkelijke vriend van Franz, neemt hem op; in diens huis herstelt hij en maakt van de gelegenheid gebruik Herbert's vrouw Eva tot voorbijgaande ontrouw te bewegen. Franz Biberkopf stapt na zijn herstel weer onbezorgd het leven in, tegen Reinhold optreden durft hij niet uit vrees met de politie in beroering te komen. Dan begeeft hij zich, langzaam aan overtuigd dat zijn goede voornemens toch niets helpen, op een hellend pad. Hij komt in contact met het aardige ‘Miezeken’, een meisje dat van buiten naar Berlijn kwam, waar zij als prostitutée haar brood ging verdienen. Franz die werkelijk van haar houdt, wordt haar souteneur. En van souteneur wordt hij inbreker, N.B. onder leiding van den genoemden Pums, in gezelschap van Reinhold en de andere kornuiten. Reinhold, een vrouwengek, vertrouwt de zaak niet omdat hij het onnatuurlijk vindt dat Franz zich niet terstond op hem wreekt. Hij wil Franz wederom treffen en vermoordt daarom diens Miezeken. Dan schijnt het met den grooten plompen Franz gedaan; in een soort psychische verdooving ligt hij dagen lang terneer. Het leven schijnt hem te hebben gebroken. Hij spreekt reeds met den Dood in eigen

[p. 43]

persoon, den ‘Schnitter’, zooals Döblin hem noemt (in den tekst vindt men telkens de suggestieve zin: ‘Es ist ein Schnitter, der heisst Tod’) Und jetzt ist Franz Biberkopfs irdischer Weg zu Ende. Es ist nun Zeit dass er gebrochen wird. Er fällt der dunklen Macht in die Hände die Tod heisst und die ihm als Aufenthaltsort passend erscheint. Aber er erfährt was sie über ihn meint, auf eine Weise die er nicht erwartet hat und die alles übersteigt was ihn bisher betroffen hat.

‘Sie redet Fraktur mit ihm, Sie kläre ihn über seine Irrtümer, seinen Hochmut und seine Unwissenheit auf.’

Franz Biberkopf die er maar op los geleefd heeft zonder over de consequenties van zijn daden na te denken, keert tot het leven terug. Er vindt een soort loutering in hem plaats, hij eindigt als hulpportier van een fabriek en houdt zich verder van alles afzijdig. Dit is het leven van Franz Biberkopf, een leven dat tenslotte door de loutering zin en inhoud krijgt. ‘Das furchtbare Ding das sein Leben war, bekommt einen Sinn. Es ist eine Gewaltkur mit Franz Biberkopf vollzogen. Wir sehen am Schluss den Mann sehr verändert, ramponiert, aber doch zurechtgebogen. Dies zu betrachten und zu hören wird sich für viele lohnen, die wie Franz Biberkopf in einer Menschenhaut wohnen und denen es passiert wie diesem Biberkopf, nämlich vom Leben mehr zu verlangen als das Butterbrot.’

Zoo is het eenigszins banale verhaal van Franz Biberkopf, dat behalve de geschiedenis der loutering die door het pathetisch accent en door de geringe psychologische motiveering niet tot ons spreekt, goed en acceptabel is verteld. Te betreuren is het dat Döblin gemeend heeft een moraal aan zijn vertelling te moeten koppelen. Te meer is dit betreurenswaard omdat het leven van Franz Biberkopf, dat zich - dit zij even opgemerkt - om en bij den Alexanderplatz afspeelt, ons volkomen koud laat. Wij worden, zoo wij enkele zeer zeldzame momenten uitschakelen, niet geroerd door dezen Biberkopf, die er onbezorgd op los leeft zonder zich veel om zijn medemenschen te bekommeren. Slechts zijn verhouding tot Miezeken, van wie hij werkelijk schijnt te houden, kan ons even ontroeren. Evenals Ilja Ehrenburg in zijn ‘Michael Lykow’ heeft Döblin in Biberkopf een mensch geteekend die ons in het algemeen volkomen onverschillig laat. Men interesseert zich niet voor Biberkopf, noch voor Lykow. En een allereerste vereischte voor een roman is toch wel dat men zich voor de personen, zij mogen sympathiek of antipathiek zijn, interesseert. Hoe komt het nu dat men toch ‘Berlin Alexanderplatz’ tot aan de laatste pagina leest? Om deze reden: de geschiedenis van Franz Biberkopf is, hoewel als ondertitel gekozen, niet het element dat in Döblins boek de voornaamste rol

[p. 44]

speelt. Wat is dan wèl de oorzaak dat ‘Berlin Alexanderplatz’ den lezer boeit? Het is dan in de eerste plaats de uitstekende, rake beschrijving van het actiecentrum, van het milieu; den Alexanderplatz en diens omgeving, waarin zich de geschiedenis van Biberkopf afspeelt. Een stuk Berlijn met zijn speciale structuur, met zijn vele eigenaardigheden, met zijn lief en leed wordt hier voor onze oogen werkelijkheid. En niet slechts Berlin-Alexanderplatz krijgt in Döblins boek een eigen leven: Berlijn zelf, een tragische, wreede, harde stad, waarin voor zooveel tegenstellingen, voor zooveel verscheidenheid, voor zooveel onrechtvaardigheid plaats is, verrijst voor onze oogen. Nu naderen wij de kern onzer bespreking: Döblin heeft zich niet beperkt tot de geschiedenis van Biberkopf, hij heeft zich niet beperkt tot de milieu-beschrijving van Berlin-Alexanderplatz, noch tot die van Berlijn alleen: Döblin grijpt naar ruimere gebieden. Alles wat er in zijn gezichtskring gebeurt is voor hem belangrijk. Berlin-Alexanderplatz is dan ook geen roman in den gewonen zin des woords; het is een verzameling van persoonlijke opmerkingen, van divagaties, van krantenberichten, reclameopschriften, oeconomische mededeelingen, monologen, lyrische ontboezemingen, interessante tips, metereologische indicaties, politieke berichten en wat al niet meer. Zoo wordt het eigenlijke verhaal telkens onderbroken; telkens gevoelt de schrijver de behoefte zijn verhaal af te breken en te vermelden wat op het tijdstip van onderbreking elders gebeurt. Zoo lezen wij op bladz. 215: ‘In Berlin erschoss damals ein russischer Student, Alex Fränkel, seine Braut, die 22jährige Kunstgewerblerin Vera Kaminskaja, in ihrer Pension. Die Kriminalpolizei wurde alarmiert, die Mord-kommission entsandte Beamte an die Unglückstelle. Alex und Vera wollten heiraten aber die wirtschaftlichen Verhältnisse liessen die eheliche Vereinigung nicht zu.

Weiterhin sind die Ermittelungen über die Schuldfragen an der Strassenbahn-katastrophe an der Heerstrasse, noch nicht abgeschlossen. Die Vernehmungen der beteiligten Personen und des Führers Redlich werden noch nachgeprüft. Die Gutachten der technischen Sachverständigen stehen noch aus. Erst nach ihrem Eingang wird es möglich sein, an die Prüfung der Frage heran zu treten, ob ein Verschulden des Führers dutch zu spätes Bremsen vorliegt oder ob das Zusammenwirken unglücklicher Zufälle die Katastrophe veranlasste.

An der Börse herrschte stiller Freiverkehr; die Freiverkehrskurse lagen fester im Hinblick auf den eben zur Veröffentlichung gelangenden Reichsbankausweis, der ein sehr günstiges Bild zeigen soll bei einer Abnahme des Notenumlaufs um 400 Millionen und dem des Wechselbestandes um 350 Millionen. Man hörte 18. April gegen

[p. 45]

11 Uhr I.G. Farb. 260 einhalb bis 267, Siemens und Halske 297 einhalb bis 299; Dessauer Gas 202 bis 203, Zellstoff Waldhof 295. Für deutsches Erdöl bestand bei 134 einhalb einiges Interesse.’

En elders bemoeit hij zich met de expeditie van Generaal Nobile, die Duitschland bezocht of beschrijft het slachten der varkens die hij (Döblin) geruststellend toespreekt. Dan zijn wij ineens bij advocaat Löwenhund, die aan een zijner cliënten een nieuw voorschot vraagt. En ziet hier het meisje dat haar verloofde afschrijft, terwijl ginds een mensch mir nichts, dir nichts wordt vermoord. Wij geven slechts enkele voorbeelden. Het boek van Alfred Döblin is een kenmerkende uiting van onzen tijd. Het is alsof de auteur inziet dat zijn eigenlijk verhaal niet zoo belangrijk is, dat het als het ware een zonde zou zijn voortdurend aan Franz Biberkopfs levensloop te blijven vastkleven: er zijn toch andere belangrijke dingen in deze wereld waarop de aandacht moet worden gevestigd. Het is de visie der gelijktijdigheid, bij Döblin grootendeels tot Duitschland beperkt, die ‘Berlin Alexanderplatz’ geheel beheerscht. Het is deze visie, nauw verwant met het complex van vèr reikende gedachtenassociaties, die zich bij de behandeling van één bepaald object kunnen vormen, welke Döblins boek bij uitstek modern maakt. Wij vinden hier immers een kenmerkend verschil met vroegere literaire producten, die ons vaak wel successievelijk naar verschillende gebieden voerden, maar aan wie de visie der gelijktijdigheid toch meestal ontbrak. Döblin gaat van de opvatting uit, dat, wil zijn eigenlijk verhaal op het juiste niveau komen, men het in de veelvormige verschijningswereld moet situeeren. Döblin schrijft zooals Masereel, ware hij schrijver geweest, een stad zou hebben beschreven; alles gebeurt gelijktijdig, naast elkaar. Döblins wijze van schrijven is te vergelijken met die van John dos Passos, die in zijn ‘Manhattan Transfer’ New York aan reepen snijdt, al moet direct worden opgemerkt dat beider tempo geheel verschillend is (dat van Döblin is meestal kalm en geleidelijk, dat van John dos Passos is flitsend en filmisch). Is het boek van Döblin dan geen courant geworden? Neen, Döblin doet een welbewuste keuze uit vele feiten en lascht deze in om te laten zien hoe onbeduidend op zich zelf het lot van den enkeling is, hoe zeer het noodzakelijk is dit te plaatsen in een verband dat de betrekkelijke waarde en de geringe gewichtigheid ervan weet weer te geven. Döblins keuze is de keuze van een meester, van een kunstenaar. Döblin beperkt zich in de keuze, naar wij reeds opmerkten, grootendeels tot Berlijn en Duitschland. Wij wachten op den kunstenaar die ons een werk zal schenken, waarin de wereldgelijktijdigheid in even schoonen vorm wordt uitgebeeld.

J.F. Otten