Critisch Bulletin. Jaargang 1

Ina Boudier Bakker

Tooverlantaarn
Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon. Geen jaartal.

Het merkwaardige in het werk van deze schrijfster is, dat, ofschoon zich haar vizie op de menschen en hun omstandigheden niet noemenswaard heeft gewijzigd, toch een nimmer aflatende groei te bespeuren valt van haar talent. In hoofdzaak is de richting harer verbeelding zich zelf volkomen gelijk gebleven; het duidelijkst blijkt dit uit een vergelijking van haar roman Armoede met haar novelle ‘De Straat’, die uit de laatste jaren dateert. In niets onderscheidt zich de innerlijke gesteldheid dier beide werken; slechts de stijl, waarin zij geschreven werden, verschilt. Daarin is te constateeren een toenemende geslotenheid, een consequent elimineeren van alle niet onmiddellijk ter zake dienende details.

Hoe is het nu mogelijk, vraagt men zich af, dat het werk van Ina Boudier Bakker stylistisch wèl is geëvolueerd, terwijl het wat zijn mentaliteit betreft nauwelijks eenige ontwikkeling heeft doorgemaakt? De vraag stellen is gemakkelijker dan haar op eenigszins bevredigende wijze te beantwoorden, maar misschien is een redelijke oplossing toch wel in dit opzicht te vinden, dat deze schrijfster niet de kracht bezat met den inzet van haar gansche persoonlijkheid te reageeren op haar tijd; dat, met andere woorden, de eenzijdigheid van haar wereldbeschouwing als het ware de weerspiegeling is van een eenzijdigheid in haar levenshouding.

En nu komt in haar jongste novellenbundel, naar het ons voor komen wil, deze eenzijdigheid weder zeer sterk naar voren, schoon minder fanatiek dan in haar het vorig jaar bij denzelfden uitgever verschenen verhaal Twee Voeten. Eenzijdig is Ina Boudier Bakker in haar vizie op de menschen en hun omstandigheden, eenzijdig in een soms volstrekt ongesublimeerde, door en door vrouwelijke onredelijkheid; denovellen ‘Verandering’ en ‘Wijzen’ uit dit boekje zijn daar een sprekend voorbeeld van. Zij zijn in hun blinde partijdigheid geschreven met tot haat verschroeide liefde. Wrang en bitter is de nasmaak, die zij laten; van een mild begrijpen geen spoor. Men versta ons wel, wij pleiten hier niet voor de invoering van het idealisme of de wering van het pessimisme in de litteratuur, dat zou

[p. 35]

een volslagen dwaasheid zijn. Waar wij op wijzen willen is dit; voorzoover eenig kunstwerk op de een of andere dikwijls onnaspeurlijke wijze niet uitstijgt boven de altijd min of meer ‘toevallige’ (in elk geval aan de signatuur van een bepaalden tijd onderhevige) levenshouding van zijn maker, loopt het gevaar op het oogenblik, dat deze levenshouding in verval geraakt, mede te worden betrokken in dit ontbindingsproces. En nu werpt onze opvatting een nieuw licht op de zoo even genoemde tweeslachtigheid in de evolutie van mevrouw Boudier's oeuvre, immers wij begrijpen thans de concentratie van haar stijl als een verweermiddel (en hoogstwaarschijnlijk een volmaakt instinctief!) tegen de ontbindende krachten, die haar wereldbeeld hebben aangetast. Om van haar levenshouding te redden wat te redden valt, moet zij zich terugtrekken binnen de engste ommuring van haar gebied.

Het fond nu van deze levenshouding is een liefde, die aan het moment der overgave is voorbij gestreefd. De levensliefde, welke wij in het werk van Ina Boudier Bakker belichaamd vinden loopt zich liever te pletter tegen wat méér dan menschelijk is dan dat zij haar eigen betrekkelijkheid erkent. Zij zou liever, indien het mogelijk was, de toegang tot de eeuwigheid forceeren dan neerknielen binnen de brooze wanden van het oogenblik. Zij gelooft eenvoudig niet aan de noodzakelijkheid van het knielen hier en nu, temidden van smart en heiligschennende gedachten. Dat is haar kracht en haar zwakheid. Haar kracht, omdat het haar ervoor behoedde in een tijd van overwegende lippen-vroomheid het woord te bezoedelen; haar zwakheid, omdat het haar belette den tijd te volgen in het duister spel van stroom en tegenstroom. Terzijde stond zij, onder den schijn van zelf-ontstoken licht en zij staat daar nu nog, eenzaam, eenzamer wellicht dan voorheen, ondanks erkenning, die ongetwijfeld en terecht in ruime mate haar deel geworden is.

Zij kan den weg niet vinden, al overschouwt zij hem soms in een flitsend moment van schemerloos zien, die heenvoert naar de blinkende verten van den nieuwen droom. Maar in haar hart schrompelt langzamerhand de oude droom ineen. De eigen verten zijn geworden tot een adembeklimmende nabijheid. Leest in dezen bundel ‘De sterke, jonge jaren’, leest ‘Dans’.

De individualistische levenshouding, waaruit al dit werk geboren werd, dat het droeg en groot heeft gemaakt, staat op het punt in een algeheele vervlakking en veruitwendiging ten onder te gaan. Is 't te verwonderen, dat hiertegenover degene aan wie de opdracht gegeven werd der voleindiging (als een, wien de grond onder de voeten dreigt te worden weggeslagen!) zich tot 't uiterste vastklampt aan wat haar van den aanvang af het hechtst en zekerst toegeschenen heeft?

[p. 36]

Daarom, al kan dit werk niet meer spreken tot ons verlangen, al laat het een leegte en soms een weerzin in ons na, het als geheel van ons afschuiven met een groot - doch hol - gebaar kunnen wij niet, zoolang wij streven willen naar onpartijdigheid en een bereikbaar minimum aan objectiviteit in onze kritiek.

Alles wat wij op het gebied der ‘vernieuwing’ van ons proza voor oogen krijgen, bewijst het met onmisduidbare helderheid: wij staan niet vrij, aan gene zijde, door een nieuwen schoonheidsdroom vervoerd, doch wij bevinden ons midden in een krisis gelijkwaardig aan die, welke het werk der ouderen, voorzoover zij ‘levenden’ bleven gelijk mevrouw Boudier, beheerscht. Haar afwijzend, vonnissen wij ons zelf. En het zou niet erg zijn dit te doen, indien niet uit alles bleek, dat wij, aldus handelend, niets zouden winnen dan een dorre, dadelooze hoogmoed, die in den grond der zaak slechts lafheid wezen zou.

R. Houwink