Critisch Bulletin. Jaargang 1

Baedeker op: Jean Cocteau

Het is het lot van hoog-spanningsfiguren, overschat en onderschat te worden. Ten opzichte van zwakker geladenen heeft een opmerking over de door hun persoon en werk wakker geroepen echo's geen zin. Aan minder roekelooze stroomverspilling onderhevig en daardoor, stellen we, tot creatiever werkzaamheid in staat, staan ze tot lof en blaam in losser verband. Zij zoeken daartoe de eenzaamheid en al kunnen ze leiding geven door actie of (en) reactie, dit drijven is aan hun wezen niet inhaerent.

[p. 29]

Men kan niet zeggen, dat Cocteau zich door gedachte aan lof en blaam laat leiden. In elk geval wierp hij zich op de markt van dit na-oorlogsleven in die stad, welke een bestendige wereldmarkt is. Hij dorst het aan in dit, in dat, in alles scherp partij te kiezen en hij is van alle markten thuis. Vermetel en beheerscht, zet hij bij elke daad, de uitdrukking van een meening, een samengrijpen van velerlei kunsten, (soms ook kunstjes) vers of roman, de volle maat van zijn brillante persoonlijkheid in. Deze persoonlijkheid is ‘très artiste’, veel-omvattend en uiterst bewegelijk.

Voor het sinds den oorlog opgegroeide geslacht was Cocteau een wekker. Kritisch is hij, maar zijn schiften is waanwijs noch stekelig. Veeleer dan te verlammen werkt dit als champagne. Het bruist in hem, maar de wijn is licht en ‘sec’. Dat er bij het schielijke afschenken veel schuim meekomt is hem niet te wijten. Cocteau poseert niet voor den zuiveren kunstenaar. Wij hebben sterker dichters, doordringender schrijvers, breeder en dieper grijpende essayisten.

In Cocteau is de beweging van het leven zelf geest geworden en deze geest is meer dan esprit. Hij is een man van frappante invallen, prachtige regels en als munten geslagen epigrammen. In deze mengeling van gaven is een grein genie, dat ze gisten doet. Ze zijn zwaar van twee bewonderingen, voor Picasso en Satie, en te zwak of te zeer verdeeld om in een voldragen kunstwerk vorm te kunnen aannemen. Tegenover een tooverdoos als Cocteau is dit nauwelijks kritiek. Hoe sterker uitgesproken de persoonlijkheid, des te minder ruimte blijft er voor kritiek. Zijn kracht vierend, viert Cocteau tegelijkertijd zijn fatale zwakten uit. Deze zwakten erkent hij evenzeer als zijn kinderen als de kracht, zij het niet met zoo vele woorden.

‘Ik dank hun (Picasso en Satie) meer dan welken schrijver ook. De invloed van een schrijver dreigt ons tics te laten.’ Wàt hem in beiden boeit is ‘discipline van vrijheid’. In die woorden ligt het wezen van dit wezen bloot. Vrij en vermetel stuift hij in zijn renwagen den tijdgenoot voorbij, maar beheerscht is het handenpaar aan het rad en de waakzaamheid gedisciplineerd. In zelfbepaling zijn beide elementen versmolten.

Met een koorddanser heeft hij zich zelf vergeleken. De gebonden vrijheid, een uiterste van geestes- en lichaamslenigheid, die danst over een... grens, het hooge spel met als inzet het leven. Voor hem is dit ‘een les in evenwicht, een school van ingehouden kracht en nuttige gracie, een hoogeschool, die vele onnadenkenden van (hem) vervreemdde.’ Hoe bewegelijker deze lenigheid, des te verdienstelijker is het, het evenwicht niet te verliezen. Dit verrassende en vitale spel houdt hij al jaren vol. Vóór den oorlog verschenen er verzen van hem, maar sinds 1917 ontplooide zijn persoonlijkheid

[p. 30]

zich tot de grillige bloem, niet uit een kas, maar evenmin van de aarde, waarin die verwarde tijd van overgang, adaptatie en her-ijk een van zijn meest dynamische uitingen vond. De algemeene ontreddering was den jongen profeet met zijn geloof in schoonheid uit verhevigde levenskracht gunstig. Zijn boodschap droeg de gracie van gebonden energie. Deze transformator ging een oogenblik zoo ver van zich tot het katholicisme te bekeeren. De dood van vele vrienden, kort na elkaar, Radiguet in de eerste plaats, leerde hem bezinning. Rome scheen den verloren zoon bij monde van Maritain, den thomist, gastvrij in te halen. Beider brieven over dit zielsfeit werden tezamen uitgegeven. Sinds dien datum is Cocteau weer uit het lood geslagen en dit verlangen van den rustelooze naar verzonkenheid als een op zich zelf niet verwerpelijk experiment verschenen. Deze onderwerping, die als een zelfoverwinning aangekondigd werd, was een vergissing. Ze ontkende in een voorbijgaande depressie de stormkracht van zijn zin in avontuur, van zijn wezen onafscheidelijk. Ze liep vooruit op een besluit, dat, gegeven deze elementen, naar allen schijn eenmaal als rijpe vrucht van den boom zal vallen, maar ten koste van de vermetelheid, zonder welke hij moet verarmen. Vermetel was zijn vliegen gedurende den oorlog, evenals in 1917 het uitbrengen van Parade met medewerking van Picasso en Satie. Het was zijn debuut op het tooneel en werd uitgefloten, maar begon in 1920 zijn triumfantelijke reis.

In deze periode hecht zich zijn streven aan dat van Diagelef en zijn balletten. Ook Cocteau greep tooneel, muziek, plastische kunsten en litteratuur tezamen, trachtte dit althans, en alles volgens het rythme van den bewogen tijd, die in de herinnering als een tijd van beweging blijft. Naast Wiener heeft de Jazz in hem vorm gekregen. Wat Cocteau doet of zegt, danst hij. Het expressionisme ging door hem heen zonder hem tot dusgeheeten werken te inspireeren, zelfs zonderdat de waarde van die beweging blijkbaar tot hem doordrong. Zijn leven zelf schijnt een kunstwerk van stroomende kracht. Tot alles, wat gedurende de laatste tien jaren belangwekkends ontstond, was hij in betrekking. Terstond na den oorlog groepeerde het muzikale zestal zich om zijn ijveren. Ettelijke jonge kunstenaars danken hem hun ‘ontdekking’. Enkele keeren tastte hij mis, maar veel meer dan een belofte belichaamde de jonggestorven Radiguet. En in dit overvolle, maar dramatische noch getourmenteerde bestaan vond hij gelegenheid tot het schrijven van vele boeken, verzen, oordeelen, romans.

Uit die reeks werken treedt de amateur in den creatieven zin van het woord naar voren. Het is zijn beteekenis nieuwe of opnieuw getoetste waarden over te dragen. Hij is een virtuoos in het smeden

[p. 31]

van beelden. Schilder of acteur, musicus, essayist, romancier of dichter, hij spéélt, maar dit spel is het resultaat van een snelle bedrevenheid, die aan de kunst blijft toegewend, al wordt het door humbug verzwaard. Hij is van dezen tijd, maar laat zich niet door technischen vooruitgang overbluffen. Hij erkent de uitstralingskracht van het mechanisme, maar loochent, dat kunst door het schouwspel van machines mag worden gemechaniseerd. Mochten de futuristen en Léger zich dit voor gezegd houden. De ‘gebonden vervoering’ kan men ervan leeren tot uitdrukking van welk ander, intiemer ding ook. ‘De kunstenaar moet een locomotief inslikken en een pijp teruggeven.’ Hij heeft, met andere woorden, den eerbied voor het ding als nieuwe en overoude zakelijkheid, maar dit ding getransfigureerd in des kunstenaars ontvankelijkheid.

Zoo weinig mogelijk ‘litterair’ gaat hij te werk. Hij wil ‘dire vrai’ in den drang naar ‘irreëele realiteit’, ‘plus vrai que le vrai’, waarvan de vormkracht zetelt in den geest. Diens vorm, dat is de wijze van de dingen te denken, niet ze te zeggen, bepaalt de waarde.

Cocteau's bekoring is zijn jeugd, niet alleen die der jaren. Te Maisons Laffitte in den onmiddellijken omtrek van Parijs is hij geboren en op zijn zeventiende en achttiende jaar werden zijn eerste verzen gedrukt. Daarop volgde, door den oorlog opgeschort, erna hervat en uitgebreid, Potomak met fantastische teekeningen van den schrijver. Deze hekelspot werd de inleiding tot het latere werk als speelsche afrekening met de barbaren, onder wier oog de romantici geleden hebben.

Dit conflict van haat en opstandigheid heeft Cocteau spoedig opgelost. In zich wist hij een engel te wonen, die zijn leven richt, maar soms liet dwalen. Dit dwalen willen we van hem niet missen als tegenwicht op de perfectie van andere toeren.

Eenige malen heeft hij naar eigen zeggen geruid en lange ziektepoozen versterkten eer zijn knutselvaardígheid dan dat ze hem verdiepten. Een overeenkomstige speelsche vaardigheid is Picasso eigen. In die blijken van een vingervlug en argeloos vernuft uit zich de zin eener persoonlijkheid op de wijze van het kind. Als een kind ziet Cocteau de wereld met ‘nieuwe’ oogen aan. Valéry moest daaraan denken, hem het zout der aarde noemend. Hij is een schakelfiguur, die aan de dingen, welke hij aanraakt of waaraan hij zijn medewerking leent, een nieuw aroma geeft.

De eerste, die hij op zoek naar zich zelf ontmoette, was Gide. Hem benijdde Cocteau zijn protestantsche jeugd. In deze orde van denkbeelden behoort de keuze van den titel zijner gebundelde bespiegelingen: le rappel à l'ordre (Stock). Profetisch is zijn jaren geleden te boek gestelde verwachting van toonzettingen louter voor

[p. 32]

mechanische muziek, een ‘klankenfabriek’. Epigrammen zijn het als dit, Wilde waardig: ‘wat de massa laat lachen behoeft niet mooi of nieuw te zijn, maar het mooie en nieuwe laat onvermijdelijk de massa lachen.’

Zijn Poésie (1916-1923, N.R.F. Parijs) voltrekt den cirkel van het op de verzenuwde gewaarwording gespitste cap de bonne espérance tot het klassieke plain-chant. Het eerste deel is poezie van het oog gelijk:

‘l'oeil
contre un presse-papier de cristal
voit
le carrousel des silences.’

Of over de stukgeschoten kathedraal van Reims:

‘La cathédrale
un golgotha de guipure
îlot fameux je regarde
son visage vitriolé.’

De korte golf van dit rythme is later verlengd en metrisch geordend. Een rappe slag voert zijn tooneelwerk, les mariées de la Tour Eiffel en Antigone (N.R.F.), Oedipe roi en Roméo (Roseau d'or) en Orphée (Stock). Ten slotte de romans le grand écart (Stock), Thomas l'imposteur (N.R.F.) en les enfants terribles (Stock). Als stelregel volgde hij: tekst zonder psychologie of een zoo rudimentaire, dat ze aan de enkele regels uitleg van een deugdelijke film beantwoordt. In deze verhalen leeft het wrange verlangen van moderne jeugd. Hun snelle, ‘kale’ zinnen dragen ze naar de fatale ontknooping.

H. van Loon