Critisch Bulletin. Jaargang 1

Een nieuwe Duitsche roman

Heinr. Ed. Jacob, Blut und Zelluloid
Ernst Rowohlt Verlag, Berlin 1930

Deze nieuwe roman van Heinrich Eduard Jacob (een pseudoniem à la Georg Hermann?) is een om velerlei redenen welhaast volmaakt meesterstuk. - De auteur ervan bezit niet slechts een literaire begaafdheid, die op zichzelf al belangwekkend kon heeten, hij is daarbij een mensch, die zich voortdurend van zijn verantwoordelijkheid als zoodanig bewust blijft; hij is niet alleen kwikzilversnel en speelsch van geest, maar heeft tevens die zachte levens-wijsheid (die niets met grijsheid heeft uit te staan) welke het zwerven van deze lichte geest nooit tot een ijdel, behaagziek spel doet ontaarden; hij is voortvarend en dikwijls radicaal, maar het ontbreekt hem ook volstrekt niet aan de wakkere speurzin, die óók in het moderne leven het valsche en zinnelooze opmerkt, en dit met een milde en nimmer langwijlige ironie aan de kaak stelt. De lezer denke nu vooral niet, dat deze auteur een toonbeeld van liberale deugd is, een menschlievend mixture ‘voor verstand en hart’; maar wel schrijft Heinrich Eduard Jacob uit een hoogere harmonie van geest en zinnen, die

[p. 25]

noch den eenzijdigen ethicus, noch den fanatieken aestheet alleen zou kunnen bekoren; hij geeft, kortom, meer dan een roman alleen. Juist omdat zijn wezen zooveel elementen harmonisch in zich heeft versmolten en verbonden tot een onafscheidelijk geheel, is het wellicht absurd, om hem in verschillende kwaliteiten te bespreken; hij is in werkelijkheid niet onder te verdeelen in een roman-schrijver, een taal-schepper, een politiek philosoof of een mensch-onder-menschen, wijl hij alles tegelijkertijd is; maar het is moeilijk om iemand critisch te benaderen zonder een min of meer gewelddadige analyse van diverse wezens-trekken.

Allereerst treft dan in dit boek het prachtig evenwicht in de compositie; drie deelen, waarvan het eerste en het tweede de contrasten stellen en verscherpen, terwijl het laatste de spanning langzaam mindert en ten slotte opheft. De intrigue is in ruwe trekken als volgt: Een duitsch filmondernemer, op 't punt bankroet te gaan, krijgt een film-idee in handen, waarvan zijn vriendin en vroegere geliefde de anti-fascistische strekking ontdekt, en ter welker verwezenlijking zij na eenige politieke intermezzo's fransch kapitaal weet los te krijgen. - Doch voordat de film tot stand komt, is de ‘toeleg’ bekend geworden aan een jong fanatiek fascist, die met alle kracht de uitvoering tegen tracht te houden, en hierin ten slotte ook slaagt. - Dan volgt de catastrophe, die echter het verschrikkelijke van een catastrophe verliest, doordat zoowel bij den duitschen regisseur als bij den italiaanschen rooverhoofdman Pedrotti - de twee die het grootste aandeel zullen hebben in het tot stand komen van de film - door onverwachte tusschenkomst van het toeval het aardsche lot op geheel onvoorziene wijze wordt veranderd, en alle kwaad neerkomt op den jongen heethoofdigen fascist, die den ondergang der anderen beraamd had. - Dit is natuurlijk een zeer oppervlakkige en zeer vluchtige schets van het gegeven, dat in werkelijkheid met een caleidoscopische veelheid van beelden de levens van een aantal menschen in de aantrekkingssfeer van één middelpunt brengt - de antifascistische film in dit geval - om eindelijk het verloop van al deze existentie's langs dezelfde baan te leiden naar het moment, waarop zij elkaar voorgoed ontwijken, en ieder zich in zijn eigen richting verliest. Iets dergelijks kan men waarnemen in de romantechniek van een Wassermann, met dit verschil, dat Wassermann steeds meer personen oproept, die niet zoozeer worden getrokken naar een middelpunt van een gebeuren of een idee, als wel rond één hoofdpersoon, die tegen den achtergrond dier andere levens een al centraler beteekenis moet krijgen. Bij Heinrich Eduard Jacob nu is niet zoozeer een Iemand het centrum als wel een Iets; en juist het feit, dat het Onzichtbare heel de handeling beheerscht -

[p. 26]

voortdurend denkt men: komt de film nu tot stand of komt hij niet? - geeft aan dezen roman een spanning, welke niet minder groot is dan die van een detective-story - maar een spanning van hooger orde, omdat zij niet slechts werkt op het lager intellect, dat zijn prikkeling wenscht, doch integendeel den completen mensch tot het laatste toe onder suggestie houdt. - Want deze auteur boeit en betoovert niet enkel door zijn ‘verhaal’. Hij schrijft ook een proza, dat dit verhaal zijn prachtig relief verleent, hij legt teedere schaduwen en schept trillende zilveren lichten. Vooral dit plastische van zijn taal beteekent kracht. Het ontslaat hem van het geven van vermoeiende toelichtingen, hij hoeft den lezer nimmer lastig te vallen met een uitlegter-zijde; hij roept maar beelden op, zooals de moderne film het doet, zooveel mogelijk beelden en zoo weinig mogelijk tekst, duizend scherpe en snelle details, die in hun beknoptheid veelzeggender zijn dan de best bedoelde uitweidingen, die in wezen den gang van zaken maar vertragen. Doch bij al zijn voortvarendheid werkt Jacob nimmer convulsief; hij neemt wel den tijd een beeld af te ronden, het tempo wordt niet tot in het dwaze opgejaagd; de auteur heeft een benijdenswaardig instinct voor verhoudingen en maten. En stel u nu ten slotte voor, dat deze roman, behalve zijn literaire kwaliteiten, enkele verschijnselen van dezen tijd - met name het pacifisme en het fascisme - in hun juiste proportie's en naar hun wezenlijke beteekenis weet te signaleeren, en dat met een oprechtheid van oordeel en onderscheidingsvermogen, waaraan men onmogelijk kan twijfelen - en men zal de waarde van dit boek ten naaste bij vatten. Of ten slotte het ontwijken van een antwoord op vele vragen der opgeroepen fantomen niet laakbaar is, blijft een kwestie voor de politici. Ik voor mij blijf de vaste en onbevangen eerlijkheid, waarmee de auteur de waarheid onder oogen durft zien, en aan landgenoot en vreemdeling te zeggen, bewonderen als teekenen van een geest, die men geenszins van halfheid kan beschuldigen. Maar natuurlijk zal dit boek velen ergeren, evengoed als het onverdeelde bewondering zal weten te wekken. Maar het komt mij voor dat niemand de beteekenis ervan - noch als literair, noch als historisch of cultureel document - zal kunnen ontkennen, en met deze overtuiging voor oogen wensch ik de slotopmerking te maken, dat boeken als deze meer en meer bewijzen, dat de dagen der absolute aestheten geteld zijn. Hier worden de perspectieven van het auteurschap verwijd, het gebied der ontroeringen vergroot. Wat dit beteekent, moge de lezer met dit werk in handen aan zichzelven verifieeren.

Theun de Vries