Critisch Bulletin. Jaargang 1

[p. 17]

[Nummer 2]

Letterkundig Jaarboek Erts 1930

Amsterdam, A.J.G. Strengholt

Men kan er Erts geen verwijt van maken, wanneer het ons niet bevredigt. Men verwijt ook een kolenmijn niet, dat zij geen goud oplevert. Erts is een jaarboek, een overzicht, een staalkaart, en het beantwoordt aan zijn doel, wanneer het een zoo volledig mogelijken indruk geeft van wat er omgaat in onze jonge letterkunde. Het boek is dus in zooverre geslaagd, dat het een vrij juisten indruk geeft van wat er op het oogenblik door jonge schrijvers bij ons wordt voorbereid en gewerkt. Er ontbreken enkele auteurs, maar het verwijt dat hier een eenzijdige keus is gedaan uit het werk van een beperkte groep of clique houdt in het minst geen steek. Wie Erts leest, weet vrijwel, waar onze litteratuur op het oogenblik aan toe is. En hij kan alleen betreuren, dat hij geen hoopvoller indruk en geen rijker beeld daarvan ontving. Erts zelf heeft toekomst, het hoopt in de volgende jaren meer en meer een algemeen jaarboek voor hedendaagsche kunst te worden. De toekomst van onze litteratuur zelf hangt echter achter een nevel, en we weten niet, of die nevel ons den dag of den nacht verhult. De toon der orienteerende inleidingen is pessimistisch en daar is reden voor. Het is echter behalve onvermijdelijk ook min of meer mode om onze eigen litteratuur als arm voor te stellen. De Hollander op reis geeft op zijn landgenooten af, de Hollander die schrijft, geeft af op de litteratuur van zijn volk. Er is geen reden tot juichen, maar onder voortdurend gemurmureer heeft onze litteratuur toch sinds 1880 vele dichters, enkele groote schrijvers en verscheidene goede boeken voortgebracht. Een volk, dat in vijftig jaren tijd Van Eeden, Henriëtte Roland Holst, Leopold, Van Schendel en Couperus zag verschijnen, behoeft zich zijn geestelijk leven niet te schamen.

De armoede onzer litteratuur berust niet op het ontbreken van voorname geesten, maar op den schijnrijkdom aan waardeloos papier, die herinnert aan de millioenbiljetten in Duitschland na den oorlog - onze armoede spreekt uit de zware stapels overbodige romans en uit de huisvlijt (met gesloten vensters verricht) van overbodige genres; de kamers onzer letteren moeten weer worden gelucht. En al is er op het oogenblik nog geen nieuwe wind opgestoken en waait er slechts een zwak briesje voorloopig, het kan toch eenige

[p. 18]

hoop geven, dat onder de jongeren wordt gehunkerd naar en gesmeekt om een nieuw, ruimer en levender proza. Slechts staat het te vreezen, dat dit nieuwe proza onmiddellijk weer in de erfzonde der vaderen, de woordkunst, zal vervallen. Van deze verwachtingen en van het daarbij reeds waar te nemen gevaar gewagen de inleidingen van Erts dit jaar, en daarin ligt de verdienste van deze artikelen. Voor de algemeene inleiding vroeg men Helman, een begrijpelijke keus, omdat hij van de jongeren degene is, die het meest voor ons proza heeft gedaan, in zekeren zin dus een voortrekker. Maar geen gelukkige keus, naar nu blijkt. Dezelfde waarheden zou Ter Braak veel fijner en scherper gezegd hebben, met minder breede allure maar dieper, zeker niet op dien apodictischen toon en zonder zulke spenglerachtige, dilettantische algemeene lijnen te trekken. Overigens zijn alle inleiders het er over eens, dat ze niet veel in te leiden hebben. Het boek bevat een aantal stalen van een stof, die niet voorradig is. Het is gedoemd een kunst te representeeren, die er nauwelijks is. Een vestibule zonder huis. Want werkelijk is onze lyriek de laatste jaren, na een onmiskenbaar grootsche periode, mager geworden, terwijl het proza nog altijd even zwaarlijvig is.

Toch zijn er teekenen, dat wij inderdaad een overgangsperiode doormaken, en al wordt er nog weinig bereikt, in vele jaren waren er geen jonge schrijvers met zooveel geestdrift en vernieuwingsdrang aan het zoeken naar een werkelijk sterk en beeldend proza, dat niet meer bij het beste in het buitenland behoeft achter te staan. Van de dichters gaat die poging om het proza te vernieuwen voornamelijk uit, en dit heeft het voordeel, dat hier schrijvers, die de suggestieve waarde van het enkele woord bij uitstek kennen, nu trachten ons proza te intensiveeren; het nadeel echter, dat zij de waarde van het enkele woord voor het verhaal gaan overschatten, en dus te compact en te kortademig gaan schrijven. Scholte en Helman wijzen beide op dit verre van denkbeeldige gevaar.

Proza is geen sierkunst, evenmin een wedstrijd in woordsuggesties, maar een zuiverder, intenser, trillender vorm van mededeeling. Verscheidene onzer dichters zijn dit de laatste jaren gaan beproeven: Houwink trachtte het terrein te verkennen, Marsman gaf een paar stukken, die echter meer uitsluitend goed proza dan verhaal zijn; zijn Virginia is in dit boek het beste stuk proza, al went hij zich langzamerhand enkele gemeenplaatsen van zichzelf aan, enkele stereotiepe requisieten in zijn beeldspraak. Slauerhoff gaf onlangs een tweetal verhalen, die volkomen onhollandsch en oorspronkelijk zijn, Den Doolaard gaf den eersten roman der jongeren, Van Duinkerken, Kuyle, Van Vriesland en Theun de Vries verbreedden hun lyrischen aanleg ook in het epische. Er is hoop, dat de dichters onze

[p. 19]

romankunst zullen redden. Daarnaast is er Helman, die met Kuyle is begonnen het korte verhaal in onze litteratuur te herstellen en te intensiveeren. Helman is hier echter op zijn zwakst. En ook overigens geeft Erts meer van het proza te hopen dan te genieten. Het blijft in hoofdzaak bij wat reisbeschrijving, zelfs journalistiek, een prozagedicht bijna zooals Van Deyssel die vroeger schreef, en verder, meerendeels niet gelukkig gekozen, fragmenten uit inmiddels reeds verschenen romans. Nieuwe gezichtspunten ontbreken daarbij. Coolen kan een goeden boerenroman schrijven, maar dat genre is een landelijk gebruik in onze letteren, waaraan de behoefte voor het oogenblik niet meer groot is. Wij willen eindelijk iets nieuws, de ruimte die van Slauerhoff en Helman, de snelheid en intensiteit die van Marsman en Den Doolaard te hopen is. Het boerenverhaal van Coolen en De Man is knap, is forsch geschreven, goed leesbaar, zooals versche boterletter ieder jaar goed eetbaar is, maar het blijft toch altijd ieder jaar weer boterletter.

Onze poëzie blijkt op het oogenblik bijna tot stilstand vertraagd te zijn; natuurlijk kan men niet van jaar tot jaar nieuwe verrassingen verwachten, maar het is een veeg teeken, dat de ouderen, Bloem, Buning en vooral Nijhoff hier de beste lyriek gaven. Verheugend is het, dat Marsman vernieuwd en versterkt hier tot de lyriek terugkeert; voor het overige staan er veel zwakke verzen in het boek. Ook duurt de rhetoriek, die de laatste jaren uit enkele prachtige motieven van Holst en Buning zich stereotypeerde, hier nog voort: de wending: waar is? (zijn?...), het woord: wit, het paradijs, het laatste dorp, en dergelijke. Prachtig is het sonnet van Nijhoff; er is niemand onder onze dichters, die even aanschouwelijk, even zintuigelijk en tegelijk zoo warm en trillend schrijft.

Op grond niet alleen van verzen in dit boek zou men kunnen veronderstellen, dat na de uitzichtlooze somberheid hier en daar een lichter toon in onze poëzie hoorbaar wordt, en willen gelooven, dat bij enkelen wellicht een poëzie van het geluk gaat doorbreken.

Het essay is de sterkste afdeeling van dit boek. Daarin is bij ons de laatste jaren het beste proza geschreven. Wel wordt het onevenredig veel geschreven: de eene helft onzer schrijvers schrijft nu eenmaal het klachtenboek, of teekent de plattegrond, van de andere. Maar niettemin is het ons interessantste proza, het eenige genre waarin onze litteratuur niet dicht bij huis of nog bij moeder blijft, maar strooptochten over de grenzen en ontdekkingsreizen door de ruimte onderneemt. Ook deze essays hier zijn in een toegespitsten stijl, met fijn geslepen intelligentie geschreven, en vol beelden als bloesems van het intellect.

Een tooneelfragment, waarnaar nog geen oordeel te vormen valt, is

[p. 20]

er van Slauerhoff, van wien in elk geval op ieder gebied van onze litteratuur vernieuwing verwacht kan worden. Jan Pietersz. Coen, eindelijk een nationaal motief! Onze schrijvers schijnen onze historie vergeten te zijn. Maar binnen tien jaar verwacht ik het epos van de Watergeuzen, van Lumey, den roman van Jan Steen en van Rembrandt, het drama van de gebroeders De Witt en de biografie van Willem van Oranje. Als wij maar eerst ons episch en lyrisch binnenhuisje verlaten hebben!

Anthonie Donker