Critisch Bulletin. Jaargang 1

Marcel Arland, L'Ordre. 3 vol. (Paris. Librairie Gallimard. 1929)

De lezers van ‘De Stem’ kunnen zich herinneren of naslaan wat in 1928 Dirk Coster over Arland schreef. In de kleinere novellen, die in den bundel ‘Les âmes en peine’ (1927) den kleinen roman ‘Un homme de peu’ omsluiten, trof Coster een ‘voor Frankrijk’ onverwachte verwantschap met ons eigen, Hollandsch en gematigd realisme. Het was verrassend en merkwaardig, ‘maar’ -schreef Coster- ‘na dit toevallig samentreffen zal een scheiding ons niet bedroeven. De zoon der grootere beschaving moet maar wederkeeren tot die zielen en figuren, wier bizarrerie of wier lot de schuilplaats bieden kan voor zijn heimelijke droomen’ - den heimelijken droom vond Coster in ‘Un homme de peu’. De scheiding is voltrokken, of was het reeds (immers in 1925 is Arland L'Ordre beginnen te schrijven), maar nog scherper, nog dieper.

Deze roman is meer-omspannend, voller, rijker. Tegenover ‘Terres étrangères’, ‘Etienne’, ‘Monique’, kon men koel blijven, men kon den ganschen bundel ‘Les âmes en peine’ met genegenheid als ‘zuiver en bescheiden werk’ prijzen, - tegenover dezen nieuwen roman wijkt de koelheid, de koelheid die overal wijkt, waar men sterk leven voelt kloppen. Het is een boek dat men met genot eenvoudig kan

[p. 8]

lezen om de letterkundige waarde: trots zijn lengte, trots bladzijden die gemist konden worden, boeit het tot het einde, en bij herhaalde herlezing verliest het niets, maar wint. Toch zou ongetwijfeld deze lof alléén: een goed geschreven, boeiend boek Arland teleurstellen. Wil men zijn streven goed verstaan, dan zal men moeten teruggaan naar zijn artikel ‘Sur un nouveau mal du siècle’ (N.R. Fr. 1 Febr. 1924) dat ook, besnoeid en aangevuld, te vinden is in het kleine boekje ‘La route obscure’. Wie dit opstel, onmisbaar om Arland's levenshouding en litteratuur-beschouwing te leeren kennen, leest, zal hier theorie vinden van wat Arland practisch in een vol levensbeeld heeft trachten te bereiken. En als men overtuigd is in dezen roman een poging te zullen vinden om te staven: ‘La morale sera donc mon premier souci. Je ne conçois pas de littérature sans éthique’, schrikke men niet. Moraal en tendentieus moraliseeren zijn twee scherp gescheiden dingen.

‘Je ne suis pas bon,’ ‘je n'ai jamais été bon,’ ‘je n'ai même pas été bon pour moi,’ ‘le plus fort c'est qu'à chaque instant je me sentais plein d'amour, plein de passion... pour quelque chose que je n'avais pas. Mais je l'ai cherché, je l'ai vraiment cherché... quelque chose qui était peut-être vous, Renée’ - het zijn eenige uitingen van heldere zelfkennis in het laatste gesprek waarin Gilbert de Renée van vroeger terugvindt. Het oogenblik dat hij - naar het hem voorkomt - in zijn ziekte en gebrokenheid, maar nog opstandig, is komen terugzoeken in het dorp, waar hij met Renée zijn jeugd heeft doorgebracht. En als hij zacht zegt: ‘Renée, douceur du monde’, woorden van elf jaar geleden, de zoetste die hij ooit had gehoord, schreit zij. Een woord, plotseling - op het juiste oogenblik - uit de diepte der ziel te voorschijn springend, kan heller dan ooit een menschenleven aan een ander ontdekken, feller dan ooit zijn goed en kwaad belichten, inniger dan ooit hem doen beminnen. - Op het collège is Gilbert talentvol leerling, door karakter-aanleg en omstandigheden opstandig, droomend van grootheid (‘Tu sais que je n'avais qu'un désir, celui d'atteindre à la grandeur’), egoist, met bruuske uitingen van oprechte genegenheid. Hij is opstandig tegen zijn ouderen halfbroer, Justin die rustig en bewust zijn weg - als medicus en als afgevaardigde - in de wereld zoekt. Tegen Renée. die hem liefheeft, maar aarzelt hem te volgen in zijn onbesuisde plannen en kort na Gilbert's heengaan den ouderen broeder huwt. Te Parijs, waar Gilbert vol illusie komt, valt hij in een clubje van meerendeels cynische jonge journalisten, die lijden aan het ‘mal du siècle’: ‘Ce qui les unissait c'était d'abord le trouble de leur esprit: ils étaient tous à peu près sans croyances, sans assises, semblables en cela à une grande partie de la jeunesse d'alors.’ Opstandiger en roekeloozer

[p. 9]

wordt hij dan de meesten hunner. Slechts één, de uiterlijk-cynische Décugis blijft hem trouw en onderteekent met Gilbert het door dezen geschreven felle artikel dat de anderen doet schrikken en een vervolging uitlokt. De vervolging wordt aangevraagd door Justin, geprikkeld door den toon der tegenstanders. Verontwaardigd over die daad verlaat Renée haar man, zoekt Gilbert op die ziek is en van rechtsvervolging ontslagen, en gaat met hem leven. ‘Et vous, heures propices’ staat er boven de hoofdstukken, waarin die tijd wordt beschreven, het is een leven van geluk, maar - en dan klinkt de titel bitter-ironisch - Gilbert's egoïsme, zijn onrust, zijn opstandigheid zelfs tegen den zachten band die hem aan Renée bindt, maken het samenleven bijna ondraaglijk. Als het zuivere geluk herleeft, wordt het verstoord door een vroegere maîtresse van Gilbert, die een aanslag doet op Renée. De katastrofe heeft ten gevolge dat Renée, die ernstig gewond is, kort daarna naar de woning van haar man terugkeert. Gilbert, die op vermoeden van den moord gepleegd te hebben, in hechtenis is genomen, wordt vrijgesproken. Hij verlaat Frankrijk, hij zwerft jaren in Indo-China, Brazilië, de Vereenigde Staten, maar onrust drijft hem naar zijn land. Hij weet dat hij zal sterven: kanker, hij weet dat morphine en cocaïne hem ondermijnd hebben. In zijn dorp vindt hij - verzorgd door Justin en Renée - den vrede.

De toegestane ruimte verbiedt uitvoeriger over dit belangwekkende boek te schrijven. Het is hecht van bouw en rijk - wij herhalen het - van inhoud.

Ten slotte dit. Jacques Rivière heeft in zijn opmerkingen over het ‘nouveau mal du siècle’ waarvan Arland sprak, zeer juist opgemerkt dat dit nieuwe niet bestond: ‘C'est toujours l'ancien, c'est le mal du siècle dernier. Mais nous en souffrons depuis assez longtemps, maintenant, nous le connaissons donc assez bien pour qu'une forte volonté puisse en venir à bout. Une forte volonté établissant dans l'esprit une forte modestie.’

Kiezen daarom ook niet zoovele Fransche schrijvers Alain tot gids?

N.J. Beversen