Critisch Bulletin. Jaargang 1

Albert Helman, Hart zonder Land. (De Gemeenschap. Utrecht, 1929)

Vroeger heb ik van hem wel gelezen in Erts, die goudmijn der jongeren. Het was een dol fantastisch verhaal, uitbundig zot in zijn voorstellingen en oogenschijnlijk met wat cynisme vermengd. In Mijn Aap schreit is dat cynisme, een wreed cynisme, dan nog bijzonderlijk geaccentueerd, naar ik vernam. Want ik las het boekje zelf niet. Maar hier is de keerzijde, in dezen bundel verhalen. Hart zonder Land, het positieve van dit negatief dolzinnige; en daarom is het boek belangrijk, omdat het meer, en misschien wel het belangrijkste, van Helmans geest openbaart.

De fantaisie is er nog en zelfs in hooge mate, maar nu niet als caricatuur en spot, doch als drager van verfijndere stemming en onderscheiding dan de werkelijkheid geven kan. En de stijl is er ook, een toon, die soms een eenvoudige vroomheid suggereert, als van middeleeuwsche verhalen, iets van mystieken geloofsdrang en gespannen zielszekerheid; en soms aan de gemoedelijke beschouwelijkheid van antieke schrijvers herinnert, hun naïeve, ook wel nuchtere, openheid en kalme beredeneerdheid. Daarbij gevoelig van adjectief in de beschrijvingen, meest zuiver en eenvoudig. Curieus romantisch is dan de behoefte, van tijd tot tijd, aan plechtige aphorismen, diepzinnige uitspraken als: ‘En zijn verhalen heeft niemand geweten, daar er sproken zijn die alle kinderen kennen, maar die geen ooit verraden heeft’. Zulke dingen zijn typeerend voor het algemeen romantisch karakter van al deze verhalen. Zij zoeken verder dan het gewone leven, zij lijken ongerust en ontevreden met de bekende waarden en waarheden, trachtend naar nieuwe verschieten en onvernomen klanken. Het beginverhaal geeft dien toon aan: De queeste naar het hart, zegge de ziel der dingen, het eigenlijke leven van het leven, zin en beweegkracht van alle verschijningen. Waar het niet is, wordt alles zinloos, zoo... is eigenlijk de gansche gewone werkelijkheid. Aldus meent Helman.

[p. 4]

En hij gaat nu op zoek naar dat ‘hart’ der dingen, waar hij meent het eerst en best 't te vinden, in de verschijningen, die nog of reeds weer, dicht bij de Eenheid staan, als kinderen en stervenden. Doch er is ook nog een andere categorie, die hij in contact voelt met dat ongewisse, waar zijn romantisch hart naar uitgaat, en die hij Vreemdelingen noemt. Hij denkt dan aan de droomsfeer der Chineesche wijzen of Indische fakirs, het ongekende, mysterievolle leven der dieren, de alomtegenwoordigheid sommiger symbolen, of aan den roependen levensdrang zelf. Daar en elders wil Helman het hart der dingen benaderen, en men ontvangt den indruk, dat het hem ook gelukt... hier en daar. Er is soms een verrassend nieuwe onderscheiding, een ongehoorde klank, een vreemde en bevreemdende stemming in zijn verhalen. En bijna altijd de zachtheid en zuiverheid van natuurvisie, die op zichzelf bekoort. Heel sterk is, dunkt mij, dit alles niet, nog niet. Er blijkt altijd nog meer bedoeling, dan bereikt resultaat, en soms komt er zelfs niet meer dan vrij botte romantiek, hu-hu-romantiek, zeiden wij vroeger. Zoo in het stukje Columbaan. Of schijnt de intentie al te verfijnd en een beetje verward, als in Tristan en Tristoise.

Maar als geheel is dit boek stellig belangrijk. Symbolische romantiek, of romantisch symbolisme levert de Hollandsche litteratuur niet zooveel op, dat men niet verheugd zou zijn over elke poging daartoe, die eenigszins gelukt is, als het boek Hart zonder Land van Albert Helman.

Hij moet alleen zorgen voor het volgende werk wat meer beteekenende prentjes te krijgen. Charles Eyck is hier ongeveer op zijn zwakst.

Frans Coenen