Eyn corte decleringhe deser spere

(1983)–Anoniem Corte decleringhe deser spere, eyn– rechtenstatus

[Woord verklaringen en aantekeningen]

Kosmologie (r.1-156)

titel	decleringhe: ‘uiteenzetting’
	spere: ‘kosmos’
	waeraf: ‘waarom’, ‘waarvoor’
	mogen: ‘moeten’
2	ordinancie: ‘ordening’
	creaturen: ‘al wat geschapen is’
3	honre toebehoerten: ‘de dingen, die daarbij horen’
4	al ront: ‘geheel en al rond’
	wijtden: ‘omtrek’
	dicden: ‘doorsnede’
8	hiervore: d.w.z. op de voorafgaande tekening op F. 1 verso, afgebeeld op de omslag van deze editie.
10	eyns pessers: ‘van een passer’
12-3	hier beneden: d.w.z. in het ondermaanse (zie Inl., p.10).
14-5	in haer selven: ‘van nature’
	culden: ‘koude’
15-6	wordet si eyndrachtich verenicht: ‘stemt ze [de aarde] geheel en al overeen met’. Bedoeld wordt dat de aarde met het water de eigenschap koude gemeen heeft (zie Kosmologie, p.39)
18-9	versament: ‘verenigd’
	hidsich: ‘heet’
19	Nyet in hem self: ‘Niet van zichzelf’
19-23	De vergelijkbare passage in de Latijnse tekst (F.24V, b, 32-6) schrijft deze eigenschappen toe aan de hemellichamen: t.w. de planeten, sterren en hemelsferen. Dit is de traditionele voorstelling van zaken in de Middeleeuwen. In onze tekst wordt hetzelfde echter beweerd over de elementen. We denken dat dit op een misverstand berust.
23-6	Vergelijking met het CTV maakt duidelijk dat hiermee bedoeld wordt: ‘de hemellichamen laten in het aardse instromen het vermogen om te bewegen, om te groeien, om waar te nemen met de zintuigen, en de kracht die alles tot voortplanting beweegt’ (zie Inl., p.22).
27	als: ‘zoals’
27	In ECD wordt hier gesproken over ‘13 hiemelen’. In de Latijnse tekst is er sprake van 11 hemelen. De opbouw van beide is als volgt:

ECD	CTV
Empyreum	natura celesti	Empyreum
Purpureum		Purpureum
Cristallinum		Cristallinum
Firmament		Firmament
Saturnus		Saturnus
Jupiter		Jupiter
Mars		Mars
Zon		Zon
Venus		Venus
Mercurius		Mercurius
Maan		Maan
vuur	natura elementari	vuur 1
		vuur 2
		vuur 3
lucht 1		lucht 1
lucht 2		lucht 2
lucht 3		lucht 3
________		________
13		17
water		water
aarde		aarde

	In ECD telt de ‘sfeer’ van de lucht dus voor 1. Het CTV maakt een duidelijke scheiding tussen de ‘sfeer’ van de planeten en die van de elementen. Je zou kunnen zeggen dat de opbouw van de kosmos duidelijker is gestructureerd in de Latijnse tekst.
28-9	doerschinende ghelijc thgelas der zonnen: ‘doorschijnend, als het glas voor de zon’
29-38	rabbi Moyses: Moses Maimonides, joods wijsgeer (1135-1204), auteur van The guide of the perplexed (Engelse vertaling van de oorspr. Arabische titel). In het 14^e hoofdstuk van dit werk bespreekt hij de maat van de sferen: ‘Accordingly it has been demonstrated that the distance between the center of the earth and the highest part of the sphere of Saturn is one that could be covered in approximately eight thousand and seven hundred years of three hundred sixty-five days each, if each day a distance is covered of forty of our legal miles, of which each has two thousand of the cubits used for working purposes’ (p.456). ‘For they have clearly stated that the thickness of every sphere equals a distance that can be covered in five

	hundred years and that the distance between every two spheres can only be covered in five hundred years’ (p.458).
30	sterck: ‘gezond’
33	aldus: ‘op deze wijze’
	beghinsel: ‘begin’
35	altoes: ‘telkens’
	Alsoe nochtan: ‘mits echter’
36	gherekent: ‘geteld’
37	dachvaert: ‘afstand van een dag gaans’
37-8	screden; cubitus; ellenboghen: afstandsmaten. Omdat het metrische stelsel in de Middeleeuwen niet gestandaardiseerd was is de overeenkomstige afstand volgens het huidige stelsel moeilijk te achterhalen. Vgl. de discussie hierover in De natuurkunde van het geheelal, Dl. I, p.31.
39	betekent: ‘symboliseert’
40-2	Johannes 16:33 : ‘Dit heb Ik u gezegd, opdat gij vrede zoudt bezitten in Mij. Weliswaar leeft gij in de wereld in verdrukking, maar hebt goede moed: Ik heb de wereld overwonnen’.
41	druc: ‘angst’
	onrast: ‘rusteloosheid’
42-3	omlopende: ‘omwentelend’
	overste: ‘bovenste’
45	vierighen: ‘vurige’
46	waterrachsche: ‘waterachtige’
	verbernen: ‘verbranden’
48	ghebrueken: ‘gebruiken’ (inademen)
49	nederste: ‘onderste’
52	veelrecunde: ‘velerlei’
	manieren: ‘soorten’
52-8	ECD stemt hier woordelijk overeen met het CTV (F.24V,b, 3-12). Alleen de zin ‘Ghelijc [...] doncker is.’ staat niet in de Latijnse tekst en is waarschijnlijk ter verduidelijking toegevoegd. Helaas kunnen we er ons nog geen voorstelling van maken.
53	om der scaden wille van der eerden: ‘vanwege de schaduw die de aarde werpt’
56	ghemaect oft beronnen: ‘gemaakt (dit geldt voor donder, bliksem en storm) en gekristalliseerd (hagel, sneeuw)’
61	sunderlinghen: ‘eigen’
62	cierheiden: ‘schoonheden’

63	ander: ‘tweede’. Dat de sfeer van het element vuur 20.000 mijl van de aarde verwijderd is hebben we niet terug kunnen vinden in The guide of the perplexed.
64	rekenisse: ‘berekening’
66	grof: ‘compact’, ‘dicht van struktuur’ (tegenovergestelde van doerschinich (r.73)).
68	verwandelet: ‘verandert het’
	zolfer: ‘zwavel’
70	gemincgt: ‘vermengd’
72	ammermeer: ‘voortaan’
72-3	subtiel: ‘fijn’
78	XV^m VI^c ende XXV milen: Juist getallen zijn dikwijls aan ernstige corrupties onderhevig. In zijn editie van Dirc van Delfs Tafel van den Kersten Ghelove stelt Daniëls dat ook vast. Vervolgens presenteert hij onderstaande reeks als ‘de juiste getallen’. Dit motiveert hij met het feit dat in de door hem gebruikte bron de optelling klopt. Wij vinden dit weinig overtuigend. Het totaal van alle afstanden is in alle bronnen hetzelfde, dus dat zal wel kloppen. maar het is natuurlijk nooit moeilijk een door en door gecorrumpeerde reeks getallen zo bij te schaven, dat hun som op dat totaal uitkomt. We hebben daarom geprobeerd, in de beschikbare gegevens enig systeem te ontdekken. We ontdekten toen, dat er waarschijnlijk een kosmische ‘eenheidsafstand’ van 7.812½ mijl achter zit. De totale afstand van de aarde tot het firmament bedraagt precies veertien keer deze ‘eenheid’. De overige afstanden zijn met enkele kleine ingrepen terug te brengen tot deze afstand, of tot twee- of drievouden ervan.

	ECD	CTV	Tafel	wij
Aarde-Maan	15.625	15.629	15.629	15.625
Maan-Merc.	7.812	7.812½	7.812½	7.812½
Merc.-Ven.	7.812	7.812½	7.812½	7.812½
Ven.-Zon	[23.437]Ga naar voetnoot1	25.436	25.436	23.437½
Zon-Mars	15.625	15.625	15.625	15.625
Mars-Jup.	7.912	6.812	6.812	7.812½
Jup.-Sat.	[5.912]	6.812	6.812	7.812½
Sat.-Firm.	23.436	23.436	23.436	23.437½
	________	________	________	________
totaal	(ontbreekt)	109.375	109.375	109.375

80	minste: ‘kleinste’
82	naturen: ‘natuurlijke krachten’
82-3	van elliker naturen: ‘van de aard van elk van hen (nl. de planeten)’
87	vergaen: ‘verduisterd’
	of eclipsis wesen: ‘of in eclips te zijn’
	als si vol is: ‘als het volle maan is’
88	scaye: ‘schaduw’
91	rayen: ‘stralen’
92	dan: ‘behalve’
92-3	in der zonnen nedergaen: ‘bij zonsondergang’
	in der zonnen opstaen: ‘bij zonsopgang’
93-4	somwijls: ‘nu en dan’
95	stat: ‘plaats’
97	leet: ‘lichaamsdeel’
98	die mane heeft den maghe in den mensche: ‘de maan invloed uitoefent op de maag’ (zie De planeten en het menselijk lichaam, p.84-91).
103	zuete: ‘aangenaam’
	ghetempert: ‘gematigd van nature’, ‘zacht van aard’
104	schymmert: ‘glanst’, ‘vertoont schijngestalten’ (?)
104-5	int wercke der naturen: ‘op de voortplanting’
105-6	‘En zij is bewarend (= bewaart altijd) sommige planten altijd in hun mooie groene kleur’
108	alre schoente ende begripelix liechs: ‘van alle schoonheid en waarneembaar licht’
111	achtwert meerdere dan: ‘acht keer groter dan’
112	Si lijdt eclypsim: ‘ze (de zon) wordt verduisterd’
114	hoer: ‘haar’, d.i. de zon
115	dwinct: ‘beheerst’
	regeert: ‘leidt’
118	bose: ‘kwaadaardig’
	van: ‘wat betreft’
119	beruert die galle: ‘heeft invloed op de gal’
121-2	is [...] beste ghetempert [...] van wermde ende vochticheiden: ‘(In Jupiter) is de verhouding van warmte en vochtigheid het meest evenwichtig’
123	versuet: ‘veraangenaamt’
122-4	Si [...] heeft crachte over die bomen die altoes gruyn bliven: ‘ze (Jupiter) oefent invloed uit op de bomen die altijd groen blijven’
125	als: ‘zoals’

	schijn: ‘schijnsel’
126-7	herde wrede planete: ‘zeer kwaadaardige planeet’, d.w.z. een planeet die een zeer slechte invloed uitoefent
129	goide leefttocht: ‘goed levensonderhoud’. In de door ons geraadpleegde versie van het CTV staat niets vergelijkbaars. In Dirc van Delf wiens Tafel ook een bewerking is van het CTV wordt er echter een verband gelegd tussen Saturnus en rijkdom. Deze opvatting komt waarschijnlijk voort uit een zeer gebruikelijke etymologie van Saturnus uit saturande (= verzadigend). Het is niet uitgesloten dat een dergelijke verklaring wel in de bron van ECD heeft gestaan.
130	maken: ‘veroorzaken’
132	gheveist: ‘bevestigd’
	verwandelen: ‘veranderen’
133	voerscreven: ‘bovengenoemde’
137	begripen: ‘bevatten’
140	onbegripeliker: ‘onbevattelijke’
141	haert: ‘hard’
	vast: ‘sterk’
142	De uiterste hemelsfeer (d.i. de sfeer die het dichtst bij het Empyreum is) heet in onze tekst het Purpureum. Deze is verantwoordelijk voor de beweging van de hemelen. In het Ptolemeïsche universum heet de sfeer met deze functie het Primum Mobile (zie Inl., p.7-8)
143	jachten: ‘snelheid’
144	omdrivet: ‘doet rondgaan’
145	nochtan dat si teghen hem dringhen ende keren: ‘hoewel zij (t.w. de andere hemelen) zich bewegen in een tegengestelde richting’
147	beledden: ‘vertraagden’
150	Dus hoge: ‘nl. tót aan het Empyreum’
151	heynsche fylosofen: ‘heidense filosofen’ (zie Inl., p.18-9)

Geografie (r.157-220)

titel	Van der dicden ende grootheit der eerden: ‘Over de doorsnede en de omtrek van de aarde’
157	Nae dat: ‘Volgens hetgeen’
	Albertus die leraer: zie Inl. p.19
158	consten: ‘kunsten’, hiermee worden de vrije kunsten of artes liberales bedoeld.
	omgaens: ‘in omtrek’
159	XXII dele omgaens maken VII dele doergaens: de verhouding omtrek: doorsnede = 22:7 (het getal Pi)
160	proeft: ‘bewijst’
	recht: ‘volkomen’
163	dweersheit: ‘doorsnede’
	in ghelikenissen als XXII tot VII: ‘in verhouding als 22:7’
165	hielt: ‘meet’
	XX^M ende XL milen: het getal 20.040 mijl dat hier gegeven wordt voor de omtrek van de aarde komt niet overeen met de berekeningen die in de tekst volgen. Volgens deze berekeningen zou de omtrek moeten zijn: 22/7 x 6491 = 20.400 mijl. De door onze tekst vermelde 20.040 mijl als zijnde de omtrek van de aarde is mogelijk een kopiistenfout.
167	diepde: ‘doorsnede’
	VI^M V^C milen IX milen min: ‘6500 mijl min 9’, ‘6491 mijl’. Vergelijk de in r.171 genoemde afstand.
168	lijne: ‘touw’
173	ewenich: ‘een weinig’
	minuten: ‘kleine deeltjes’. Mogelijk vertaald uit het Midd. Latijn minutia of minuties, ‘klein deeltje’.
176	ghedwonghen steit in: ‘beperkt is tot’
177	vermoyen: ‘vermoeden’
178	lantscappen: ‘streken’
	sunderlinghen: ‘vooral’
	onwoenlijc: ‘onbewoonbaar’
180	overtellighe: ‘buitensporige’
181	onghemaetde: ‘buitengewone’
182	fenijnde: ‘giftige’
	onghehueren: ‘griezelige’
184	verslinden: ‘verteren’
185	Sinte Patricius: bedoeld wordt Magonus Sucatus Patricius (385 -ca. 461).

	Hij was missiebisschop in Ierland. Rond zijn figuur ontstonden tal van legenden. De bekendste daarvan heeft betrekking op het zgn. Vagevuur van Patricius, een grot op het eiland in Lough Derg in het graafschap Donegal, waar, als teken van de waarheid van zijn prediking, aan berouwvolle zondaars de gelegenheid geschonken zou zijn zich bij hun leven van de helse straffen te overtuigen. Zijn feest op 17 maart is een nationale feestdag in Ierland.
190	middaghe: ‘zuiden’
197	onder steit: ‘onder valt’
201	afcomen sijn: ‘gesticht zijn’
206	onder wellic ligdt: ‘waarin ligt’
207	thgebierchte: ‘het gebergte’, d.i. de Alpen.
208	Sinte Jacob eglisse: ‘de kerk van Sint Jacobus’. Jacobus was de broer van Johannes en een discipel van Jezus; hij stierf in 44 de marteldood in Jeruzalem. Volgens de overlevering zou hij het evangelie in Spanje gebracht hebben. Santiago de Compostella, waar zijn gebeente ligt, was in de Middeleeuwen een beroemde bedevaartsplaats.
212	Sinte Augustijn: Augustinus (354-430), Latijns kerkvader, bisschop van Hippo (Noord-Afrika)
214	Achlacy: uitroep van spijt
215-6	Sinte Gregorius: Gregorius de Grote, paus van 590-604. Hier wordt verwezen naar zijn Homilia (Preken).
218	Of God gheef, dat noch stentich ende vast ware: ‘Dat God geve, dat het [geloof] wederom (nog) standvastig zou zijn’
219	principael: ‘belangrijkste’
	Bij de illustratie (zie p. 51):
2	versche: ‘nat’
	linten: ‘lente’

Schepping (r.221-260)

221	ordineerde: ‘maakte’
	creaturen: ‘al wat geschapen is’
222	De schepping van de engelen en de vier elementen wordt niet apart vermeld in de Bijbel, maar is blijkbaar een bekend gegeven in de Middeleeuwen. Zie bijv. Maerlants Rijmbijbel, dl. I, vs. 99 en vs. 117-119; Boendales Der leken spieghel, Bk. I, vs. 31-37; Het boek van Sidrac, dial. 5 en 6.
224	deilde: ‘scheidde’
227	vergheyerde: ‘verzamelde’
229	droechde: ‘het droge (gedeelte)’
231	deilde: ‘ordende’
232	gheciert: ‘verfraaid’ In de Bijbel vindt men geen verwijzing naar de verdeling van de scheppingsperiode in drie dagen waarin God zijn schepping ‘deilde’ en drie dagen waarin hij haar ‘cierde’. De term ‘vercieren’ treft men bijvoorbeeld wèl aan in de Rijmbijbel, waar ze gebruikt wordt om bepaalde werkzaamheden van God op de vijfde en zesde dag aan te duiden:

 
vs. 265-66: ‘Des vijfds daghes verchierde onse Here
 
Water ende lucht met groter ere.
 
vs. 279-80 Ten sesten dage verchierde God
 
Die eerde/ (...)

235	teykenen ende tijden: ‘tekens voor de tijden’; d.w.z. tekens om de tijden aan te geven. Vgl. Genesis 1:14-15: ‘God sprak: ‘Er moeten lichten zijn aan het hemelgewelf, die de dag van de nacht zullen scheiden; zij moeten als tekens dienen, zowel voor de feesten als voor de dagen en de jaren en tevens als lampen aan het hemelgewelf om de aarde te verlichten.’’.
236-237	Dat de zon zevenmaal helderder scheen bij de schepping komt ook niet voor in de Bijbel, maar is waarschijnlijk wel een bekend gegeven. De Rijmbijbel bevat een passage waarin o.a. wordt vermeld dat de zon, de maan, de sterren en de edelstenen slechts 1/5 van hun oorspronkelijke kracht bezaten na de zondeval van Adam:

300[regelnummer]
Oec mede om sine mesdade/
 
Seggen ons die heilighe lude/
 
Dat die bome entie crude/
 
Die nu wassen vruchteloes/

 
Moettent ontgelden altoes
305[regelnummer]
Vander mesdaet van Adame.
 
Sonne ende mane/ van groter scame/
 
Sterre/ ende oec diere steene/
 
Ne behilden niet alleene
 
Van haerre cracht dat vijften deel;
310[regelnummer]
Te voren adden sijt al geheel.

241	van der eerden: ‘uit aarde’
244	van alre ordinancien Sijnre werken: ‘van al het ordenen van Zijn schepping’
245	in eynen oegheluecken: ‘in een oogwenk’
247	onbesatder: ‘ongedifferentieerd’, ‘vormloos’
	deichs: ‘deeg’
248	micken: ‘broden’
	conioele: waarschijnlijk een bepaald soort brood. Het is mogelijk terug te voeren op corn (‘graankorrel’; de oorspronkelijke vorm zou dan cornioele moeten zijn geweest) of op moele (‘kneedtrog’, ‘baktrog’).
	wegghen: ‘wigvormig tarwebrood’, ‘weggen’
	schermouwe: mogelijk wordt hiermee scharmoelie bedoeld: ‘zeker gebak, eigenlijk uitschraapsel van de trog. In Brabant, naar het schijnt verouderd, maar in de 18e eeuw nog vermeld’, WNT XIV, 287
249	manierdelic ghesadt ende gheordineert: ‘op een specifieke (bepaalde) manier gevormd en gerangschikt’
250	onder eyne ghemenct ende onghedeilt: ‘door elkaar vermengd en ongedifferentieerd’
252	deilinghen van tijden: ‘periodes’
256-7	ghenuechlijc: ‘aangenaam om te zien’
259	eghenen: ‘geen’

Meteorologie (r.261-362)

titel	onghetempertheit: ‘onbestendigheid’
261	heerbrant: synoniem voor komeet
262-3	ontfincde vochticheit van der eerden: ‘ontvlamde damp [die opgestegen is] van de aarde’. In het CTV wordt tevens een verklaring gegeven voor dit ontvlammen; dit wordt nl. veroorzaakt door de nabijheid van het vuur: ‘Cometa [...] non est aliud quam vapor inflammatus ex vicinitate ignis’. ‘Een komeet [...] is niets anders dan uitwaseming die ontvlamd is door de nabijheid van vuur’
263	rayen: ‘stralen’
264	dieren tijt: ‘hongersnood’
266	ondertijden: ‘van tijd tot tijd’
267	blivelinghe: ‘restant’
268	ghetrocken ende verliecht van der rayen der sterren: ‘aangetrokken door en verlicht door de stralen van de sterren’
270	Asub: Arabische naam voor een bep. atmosferisch verschijnsel (zie Inl. p.22) ascendens: ‘stijgend’
270-1	overster locht: ‘bovenste luchtlaag’ (van de drie, zie r.49)
272	descendens: ‘dalend’
	onthouden: ‘vastgehouden’
274-5	dat die wijnt ghetrocken heeft van den hiemel in die locht: ‘(een wolk) die door de wind meegetrokken is van de hemel naar de lucht’. Waarschijnlijk wordt hier bedoeld: ‘van een hogere luchtlaag naar een lagere’
276	dat: verwijst naar ‘viere’ (r.274)
	Ende als dat enighe coude wolke bluscht ende uutjaecht: ‘En als een of andere koude wolk het (vuur) blust en verjaagt’
277	villet: ‘valt het’
	tehans: ‘terstond’
	nae hem: ‘achter zich’
278	siet vliegen of voerlopen die menschen: ‘voor de mensen uit ziet vliegen of lopen’
279	eynrehande: ‘een soort’
	uutwasinghe: ‘uitwaseming’
280-1	soe ontfencket daervan dat hem selven overeyn wrinct: (lett.) ‘dan ontvlamt het daardoor, dat het zich in elkaar wringt’, m.a.w. het licht ontvlamt door eigen wrijving.
281	ewenich: ‘een poosje’

281	schinet: ‘straalt licht uit’
284	middelste onderslaech: ‘middelste luchtlaag’, te weten van de drie luchtlagen, zie r.49.
285	hietde: ‘warmte’
287	ghesoutentheit: ‘ziltheid’
288	berninghe: ‘het branden’
	sunderlinghen: ‘in het bijzonder’
289	over: ‘oever’
	in der hoechden doeraf: het is onduidelijk gebleven wat hier precies bedoeld wordt (het duin bij de zee?)
290	blijft: ‘overblijft’
293	hoecht sich: ‘verheft zich’
297-8	subtijlre vochticheit: ‘fijne wasem’
298	die nyet zere verheft en is van der eerden: ‘die niet zeer opgeheven is ten opzichte van de aarde (d.i zeer dicht boven de aarde hangt)’
299	zuetsten: ‘aangenaamste’ (m.a.w. in de lente)
301	rijm: ‘rijp’
	dauwender vochticheit: ‘vochtigheid, veroorzaakt door dauw’
303	tesamen: ‘tegelijkertijd’
305	goider: ‘goede’
307-9	De constructie van deze zin is niet erg duidelijk, met name doordat het gedeelte ‘die verhaert wort van scherpen winde’ (r.308) geen bijv. bep. bij ‘zonnen’ (r.308) maar bij ‘wolken’ (r.307) is. De gang van zaken is als volgt: Hagel ontstaat in een zeer hete wolk die omhoog stijgt door de kracht van de zon. Dan condenseert de wolk; vervolgens komt de gecondenseerde wolk in aanraking met koude wind en bevriest: het hagelt.
309	schoert: ‘scheurt’
311-2	hem sleit in enighe wolke: ‘zich door een wolk heen slaat’
312	als: ‘dit gebeurt wanneer’
316	dat is schout sijnre claerheit: ‘dat komt door zijn helderheid’
	hommelen: ‘rommelen’
318	als: ‘dat is’
320	schoren: ‘scheuren’
322	als: ‘wanneer’
	hoel: ‘holle’ (concaaf)
322-3	teghen hebben: ‘beschenen worden’
324	werwe: ‘kleuren’
328	dicke: ‘compact’

337	byblivende: ‘aanhoudend’
339	bedwanghe: ‘geweld’
339-40	uut contrarien ontmoeten der sterren of der planeten: ‘uit een ontmoeting van sterren of van planeten die uit een tegengestelde richting komen’
340-1	herwerpen: ‘weerkaatsen’ (de gang van zaken is ons niet duidelijk)
341	als: ‘namelijk’
343	houwe: ‘wervelwind’
	keringhe: ‘draaiende beweging’
344	stubbe: ‘stof’
345	ende oec yet anders: ‘en ook iets anders’ Waarschijnlijk wordt hier bedoeld dat behalve stof ook nog andere zaken door de wervelwind worden opgeheven.
	Ende men heetet ghemeynlec die houvrouwe: ‘In de volksmond noemt men hem (de wervelwind) die houvrouwe.’ Wij hebben de betekenis hiervan niet kunnen achterhalen.
346	lichtelic: ‘gemakkelijk’
347	ontwerwet: ‘van kleur verandert’ (bijvoorbeeld betrekken of opklaren)
349	holheyden: ‘holtes’
351-2	santechtich: ‘zanderig’
352	doylechtich: ‘moerassig’ (?; cf. dootlage, dolage MNW II,301)
353	sich ontpluyckt: ‘zich opent’
354	alinghe: ‘hele’
355	mate: ‘maat’
	des weesens: ‘van het bestaan’
356	pestilencie: ‘pest’
357	tempeesten: ‘stormen’
361-2	die meisters inte ghesterte: ‘de sterrenkundigen’

Engelen (r.363-433)

titel	ordinancie: ‘rangschikking’
363-7	Dit is een voorbeeld van getallensymboliek. In de Middeleeuwen kende men aan getallen een grote plaats toe in geloof en eredienst: de getallen werden beschouwd als symbool van iets heiligs. Iets dergelijks vindt men in de tekst over kosmologie, r.39-45.
363	Het sijn: ‘Er zijn’
364	Pseudo-Dionysius vermeldt niet, dat er naast de negen engelenkoren nog een tiende koor voor de heilige mensen is. Toch was dit wel een algemeen gegeven in de Middeleeuwen: het komt onder andere voor in Der leken spieghel van Jan Boendale, dat omstreeks 1330 geschreven werd (boek IV, hoofdstuk 12). Het tiende koor werd gezien als de plaats waar Lucifer en de zijnen zich bevonden voor hun val. Lucifer had zich verzet tegen God en als straf zijn hij en de zijnen naar de hel verbannen. Zo is hun plaats in het tiende koor vrijgekomen en deze plaats wordt nu ingenomen door de heiligen.
366	Enicheit: ‘Eenheid’ (in de betekenis van goddelijke Drie-eenheid)
367	totten: ‘bijgevoegd bij’
368	ierarchien: ‘hiërarchieën’
369	yeghelike: ‘iedere’
370	hielt in: ‘bestaat uit’
372	is gheseet alsoe veel als: ‘betekent hetzelfde als’
	bernende of ontfinckende: ‘brandende of ontvlammende’. In het Latijn staat er ardere. Een dergelijke hendiadys-constructie heeft de Middelnederlandse tekst vaker, bijvoorbeeld:
	374 forme ende maniere (formam)
	404 te stercken ende te bescudden (confortare)
	414 ghewin ende bate (utilitates)
	420 tot vermeerderinghen ende sterekingen (ad promotionem)
373	hen eyghen is: ‘het is hun aard’
	sunderlingen: ‘in het bijzonder’
	in der minnen Gods: ‘in de liefde tot God’
374	verwecken: ‘opwekken’
	forme: ‘wijze van doen’. forme en maniere zijn dus synoniemen.
377	ons ghegheven totten drieft ende vloet der caritaten: ‘ons geheel geven aan de drift en stroom van de caritas (liefde)’
379	bekennis: ‘kennis’

	wetentheit: ‘kennis’
380	verschinen: ‘weerkaatsen’
	rayen: ‘stralen
382	overmits: ‘door middel van’
	ghewarige: ‘oprechte’
382-3	nederboghende: ‘nederige’
384	Gods ghebruyken: ‘gemeenschap hebben met God’
386	of: ‘dat’
	verschijnt: ‘weerkaatst’
	rechtheit: ‘rechtvaardigheid’
388	overmits vreetsam ghemeyn ghelijcheit: (mogelijke vertaling) ‘door middel van algemene harmonieuze gelijkheid aan God’ (ghelijcheit als mystieke term: ‘gelijk zijn aan God’). Bedoeld wordt dat wij ernaar moeten streven om zoveel mogelijk gelijk te zijn aan God, zoals de Thronen ook aan God gelijk zijn.
391	underste: ‘[engelen van] lagere [koren]’
	richten: ‘in goede toestand brengen’
391-2	voer te sijn: ‘aan het hoofd te staan’
392	prelaten: ‘bekleders van hoge kerkambten’
	wie: ‘hoe’
	onderseten: ‘ondergeschikten’
393	met: ‘door’
	vleisch: ‘vleselijke lust’
393-4	onder te houden: ‘in bedwang te houden’
395	boven: ‘over’
397	soe wat men hen ghebiet: ‘wat men hen ook opdraagt’
398	buerden: ‘lasten’
400	volcomenen: ‘volmaakte’
402	goidertierene: ‘goedertieren’
	evenkersten: ‘medechristenen’
403-4	crachteliken teghenheiden: ‘krachtige tegenspoed’. Vergelijking met het Latijn maakt duidelijk dat hier de duivel bedoeld wordt.
404	bescudden: ‘beschermen’
	die arbeiden: ‘degenen die zich inspannen’
405-6	Oec behoert hen te conformeren die onderste enghelen der godteliker moeghenheit: vergelijking met het Latijn maakt duidelijk dat hier bedoeld wordt dat het ook de taak van de Potestaten is om de lagere engelen ge-

	lijkvormig te maken aan de goddelijke macht.
406-7	met sterckeliken wederstane den viantliken becoeringhen: door de bekoringen van de duivel krachtig te weerstaan’
410-1	dat sijn als die voer enich lantscap sijn ghesadt te bewaren: ‘dat zijn [de engelen] die aangesteld zijn om over een bepaalde landstreek te regeren’
411	tghemeyn regiment: ‘het algemene bestuur’
412-3	werdicheit: ‘eer’
413	graet: ‘stand’
414	ghewin ende bate: ‘voordeel’ (hendiadys)
415	eer: ‘eerbied’
416	oetmoedicheit: ‘deemoed’
417-8	als gheordineert: ‘als het ware aangesteld’
418	besat: ‘bestuur’
418-9	menichvuldicheit: ‘een groot aantal mensen’
420	vermeerderinghen: ‘uitbreiding’
421	ghebuerten: ‘geboorte’
424	oversten: de Engelen zijn niet het hoogste, maar juist het laagste koor. In het Latijn wordt er op deze plaats het woord ultimi gebruikt. Ultimus kan zowel ‘laatste’ (uiterste in ruimtelijke zin) als ‘hoogste’ (uiterste in graad) betekenen. De vertaler heeft de verkeerde betekenis gekozen, waardoor er in het Middelnederlands precies het tegenovergestelde staat van wat er in het Latijn bedoeld werd.
	boyen: ‘boden’
424-5	Dese sijn den menschen meer naest: ‘deze staan dichter bij de mensen’
429	opgherect: ‘met de geest op het hogere gericht’
430	ghevesticht: ‘gegrondvest’
431	hoyde hen selfs: ‘zorg voor zichzelf’
433	ghediensticheit: ‘dienstbaarheid’

Jeruzalem (r.434-456)

434-5	Dat Adam bij Hebron geschapen zou zijn, staat niet in de Bijbel. Wel vinden we dit denkbeeld in middeleeuwse teksten als de Sidrac en de Proza-Lucidarius. Bijvoorbeeld: ‘Die jongher sprac: ‘Waer wart Adam ghescapen?’ Die meister sprac: ‘Inder stat die daer heet Ebron, ende daer starff hi oec.’’ (Proza-Lucidarius, F. 117R, b) den veelde: ‘de vlakte’ Ebron: plaats ten zuiden van Jeruzalem, ter hoogte van Gaza den Lande der Beluefden: ‘het Beloofde Land’ ligdt: ‘het ligt’
439	Abraham: een van de aartsvaders Ysaac: aartsvader, zoon van Abraham en Sara Jacob: aartsvader, zoon van Isaak en Rebekka met honnen huysvrouwen: ‘met hun echtgenoten’ Over de plaats waar Adam begraven is, zegt de Proza-Lucidarius: ‘Die jongher sprac: ‘Hoe langhe leefde Adam?’ Die meister sprac: ‘Neghen hondert ende dartich jaer. Doe starff hi to Jherusalem ende wart begraven in Ebron, ende die kuyl wart met hem gevullet daer hi uut wart ghenomen, doe hem God scoep’.’ (F. 117V, a). Volgens Genesis 23 kocht Abraham na de dood van zijn vrouw Sara de spelonk Machpéla bij Hebron als familiegraf. Hijzelf werd daar ook begraven (Genesis 25:8-10), evenals zijn zoon Isaak (Genesis 35:28-29), diens vrouw Rebecca, hun zoon Jacob en zijn vrouw Lea (Genesis 49:29-31 en 50: 12-14). Jacobs andere vrouw, Rachel, werd echter bij Bethlehem begraven (Genesis 35: 16-20).
440	over wellighe graven: ‘boven welke graven’. Herodes (bestuurder van Judea tijdens de Romeinse overheersing) had boven de spelonk al een groot bouwwerk laten optrekken, dat later door de Romeinen met de grond gelijk gemaakt werd. Na verovering door de Arabieren is boven de spelonk opnieuw een kerk gebouwd, die sinds de Kruistochten niet meer voor niet-Moslims toegankelijk is (ook voor Moslims is de spelonk heilig, daar zij Abraham als aartsvader van drie godsdiensten (Jodendom, Christendom en Islam) beschouwen).
441	David: koning van Israël en Juda
442	gheprofiteert: ‘geprofeteerd’
442-4	'Ons Heer [...] ghewracht: Dit citaat komt overeen met Psalm 74:12 van de

	Statenbijbel: ‘Evenwel is God mijn koning vanouds af, die verlossingen werkt in het midden der aarde’. Vergelijk echter hetzelfde vers in de Willibrordvertaling: ‘God, Gij koning van den beginne, die dóórstoot met uw heil hier op aarde’ [...].
444	gewraacht: ‘tot stand gebracht’
	soe wie: ‘al wie’
444-5	glavye: ‘lans’
	oprichden: ‘overeind zette’
	in der stat: ‘op de plek’
446	Calvarien: de heuvel waar Christus werd gekruisigd, ook bekend onder de naam Golgotha te rechte noentijde: ‘precies op het midden van de dag’ den dach Sinte Viti Maerteleers: 15 juni, hier bedoeld als de datum van de zomerzonnewende
447	Sinte Johans misse: 24 juni
	Sinte Lucien dach: 13 december, hier bedoeld als de datum van de winterzonnewende
448	scaye: ‘schaduw’
	tot gheynre sijden waert: ‘naar geen enkele richting’
451	Jherusalem nu wesende: ‘het tegenwoordige Jeruzalem’
452-3	dat men [...] richten: ‘dat men gewoonlijk hen die een misdaad begaan hebben buiten de stad terechtstelt’
454	ymmoleren: ‘offeren’. Zie Genesis 22. De plaats Calvarie wordt daar niet genoemd. In de Rijmbijbel (vs. 1957-2062) wordt echter wel de ‘Monte Calvarien’ genoemd (vs.2025) als de plaats waar Abraham Isaak zou offeren.
455	in eynre figuren: ‘als een voorafbeelding’ (prefiguratie)

Bij de illustratie:

Uit de Middeleeuwen zijn, ook in verband met pelgrimstochten, vrij veel afbeeldingen van de stad Jeruzalem overgeleverd. Wij hebben er echter geen kunnen vinden, die precies lijkt op onze afbeelding. De enige elementen die vaker voorkomen zijn het Dal van Josafat (‘Vallus Yosephat’) en de vijver van Siloë (‘Syloe’). In Nehemia 3 wordt beschreven, hoe de wallen en poorten van Jeruzalem herbouwd worden. Daarbij worden zeven poorten genoemd, die misschien met die van onze plattegrond in verband te brengen zijn. Deze heten de Schaapspoort, Vispoort, Oude Poort, Dalpoort, Aspoort, Bronpoort en Paardepoort. De Dalpoort uit Nehemia zou dan mogelijk overeenkomen met onze Vallus Yose-

phat. De poort links daarvan, in onze tekst Sterquilinij geheten, zou dan de Aspoort moeten zijn. Nu betekent sterquilinum ‘mesthoop’, en in een Engelse bijbelvertaling (de King James-vertaling) wordt de Aspoort ‘the dung gate’ genoemd. Dit biedt dus wel aanknopingspunten. Het franse woord probatique (hist. piscine) heeft als vertaling ‘bekken waarin de offerdieren gewassen werden (in Jeruzalem)’. De namen ‘Indiciaria’ en ‘Porte Pisium’ hebben we echter niet kunnen verklaren, evenmin als het feit dat ECD slechts zes poorten afbeeldt.

Bij de tekst binnen de tweede muur: Er staat in het handschrift dat daar behalve de profeten ook de ‘edelen luyde luyde’ wonen. Wij denken dat hier sprake is van regelvulling.

Cisiojanus (r.457-567)

	Opm. vooraf: Voor nadere gegevens ten aanzien van de heiligen wordt men verwezen naar The Penguin dictionary of Saints en J.J.M. Timmers, Christelijke symboliek en iconografie. Ook een gewoon missaal biedt dikwijls uitkomst. Zie ook de woordverklaringen en aantekeningen bij de heiligenkalender (p.153-159).
458	let: ‘vingerlid’
462	beduyt: ‘duidt aan’
subtitel	Loymaent: ‘Louwmaand’ (Januari)
463	Jaersdach: ‘nieuwjaarsdag’
	Dertiendach: ‘Driekoningen’ (de dertiende dag na Kerstmis)
465	volstaen: ‘volharden’
466	quaetheit: ‘zonde’ (bekering van Paulus, 25 jan. cf. Handelingen 9:1-22)
467	Waterghiter: ‘Waterman’
subtitel	Sprockille: ‘Sprokkelmaand’ (februari)
470	Liechtmis: ‘Maria Lichtmis’ (2 februari), ook wel Maria Zuivering genoemd. De Joodse wet bepaalde namelijk dat een moeder 40 dagen na de geboorte van een zoon, 80 dagen na die van een dochter zich naar de tempel moest begeven en een zoenoffer voor haar wettelijke onreinheid moest laten opdragen. De naam Maria Lichtmis refereert aan de lichtprocessie voor de H. Mis die dag. (De Katholieke Encyclopedie XXV, 440-441)
470	Aecht: Agatha
477	gaet aen: ‘begint’
	des sijt wijs: ‘weet dat’
481	Weder: ‘Ram’
481-2	ghelikerwijs: ‘evenals’
483	slijnck: ‘linker’
484	wandelt: ‘verandert’
485	ont: ‘totdat’
488-9	eer sal men [...] doen: ‘men moet eer bewijzen aan [...]’
	als ich woen: ‘naar mijn mening’
490	Duer: ‘Stier’
491	voerts: ‘krachtig’
493	vrochten: ‘alles wat uit de grond ontspruit’ (gewas)
494	wassende: ‘groeiende’
495	Philips cruyce: De heilige Philippus werd gekruisigd.
	Jan Latijn: De evangelist Johannes werd voor de Latijnse poort te Rome gemarteld.

496	Keerckwiing: ‘de dag waarop de inwijding van de kerk gevierd wordt’
497	Dy is verhanen in een sant: ‘die heilig verklaard is’
498	Urbaen brinct zomer int lant: 25 mei is de feestdag van St. Urbanus; op die dag begint tevens de zomer.
subtitel	Broymoent: ‘juni’ (wij spreken van de zomermaand, cf. broeien)
509	ont dat: ‘totdat’
subtitel	Hoymaent: ‘Hooimaand’ (juli)
511	Ons Vrou besuect: ‘Maria Visitatie’, het feest ter gedachtenis van het bezoek aan haar nicht Elisabeth (Lucas 1:39-56).
511-2	besiet Haer: ‘kijkt naar Haar’. Waarschijnlijk wordt hier gerefereerd aan het feit dat het kind Johannes de Doper opspringt in de moederschoot wanneer Maria Elisabeth aankijkt.
513	d'Apostolen scheiden: ‘Aposteldeling’ (Marcus 16-15; Mattheus 28:19)
516	Honsdaghe: ‘hondsdagen’, die periode van het jaar waarin de zon het dierenriemteken Leeuw doorloopt. De Hondsster (Sirius) verschijnt dan samen met de zon aan de oosterkim.
	hitte: ‘verhoogde bloedstemperatuur’
516-7	coude: ‘verkoudheid’
517-8	onghetempert: ‘schadelijk voor de gezondheid’
520	achterwaert: ‘naderhand’
521	fel: ‘wreed’ (van dieren)
	vreiselic: ‘gevaarlijk’
subtitel	Oechstmoent: ‘Oogstmaand’ (augustus)
523	claerheit: ‘lichtglans’ (6 aug.: Christus' Transfiguratie: gedaanteverandering op de berg Thabor).
524	ghebrant: ‘verbrand’
525	voer op: ‘steeg op’ (15 aug. Maria Tenhemelopneming)
526	Mees: Bartholomeus
	ghevielt: ‘gevild’
	leert: ‘onderwijst’
	Aug: Augustinus
528	vrocht: ‘vrucht’ (ongeboren kind in de moederschoot)
529	vrocht: ‘vrucht’ (gewas, voortbrengsel der natuur)
530	vergadert: ‘brengt bijeen’
subtitel	Evenmaent: ‘Havermaand’ (september)
532	tonsen huys: ‘in ons huis’
533	staet voer: ‘bevindt zich voor’
535	Matern: Maternus

536	Waghe: ‘Weegschaal’
537	al effen: ‘in evenwicht’
subtitel	Wijnmaent: ‘Wijnmaand’ (oktober)
542	d'Elfdusent Meechden: ‘De Elfduizend Maagden’ (21 okt.): Ursula en haar gezellinnen. Om zich aan het huwelijk te onttrekken en haar maagdelijkheid in veiligheid te brengen, stak zij vanuit Engeland met haar gezellinnen naar het vasteland over en werd samen met hen door de barbaren om het leven gebracht (5^e eeuw).
545	hatet: ‘als een vijand vervolgt’
	fenijns: ‘gif’
547	haghelslaech: ‘vernielende hagelbui’
subtitel	Slaechmaent: ‘Slachtmaand’ (oktober)
549	Heil: Allerheiligen
	Ziel: Allerzielen
550	spaert: ‘zuinig is’
551	opwies: ‘opgroeide’
552	Dries: Andreas
553	Schieter: ‘Boogschutter’
555	onversienlic: ‘onverwachts’
subtitel	Horenmaent: ‘Slijkmaand’ (december)
557-8	Maria Ontfaet: Maria Onbevlekte Ontvangenis
559	Moes: Thomas
	derven: ‘missen’
560	Steef: Stephanus
	Jan: Johannes
	Kindersterven: Onnozele (‘onschuldige’) Kinderen: herdenking van Herodes' kindermoord te Bethlehem.
561	Bock: ‘Steenbok’
	Gheite: ‘Geit’, als equivalent voor Steenbok.
562	graet: ‘graad’ (als afstandsmaat)

Ondankbaarheid (r.568-590)

titel	Dese spere [...] gheopent manne verwijst naar een tekstgedeelte dat niet in het handschrift aanwezig is. Waarschijnlijk wordt er verwezen naar een menselijke figuur afgebeeld op een kosmos, waaarin de relatie tussen het menselijk lichaam (de mikrokosmos) en de planeten en/ of dierenriemtekens (de makrokosmos) is aangegeven. Zie De planeten en het menselijk lichaam, p.84-5.
	ghemoelt: ‘geschilderd’, hier: ‘afgebeeld’
568-9	Het is eyn [...] mensche doit: ‘Het is een algemeen gezegde dat er niets mèèr verloren is dan (wat) men aan een ondankbaar mens geeft’
569	confirmeert: ‘bevestigt het’
571	gracie: ‘genade van God’
572	cloeck: ‘slim’
	wijs: ‘geleerd’
	scalk: ‘slim’
573	heilich: ‘geestelijk volmaakt of daarnaar strevend’
	verstendich: ‘verstandig’
	pijnt hem: ‘beijvert zich’
574	daer: ‘omdat’
569-575	In Bernardus Claraevallensis, [Werken van] St. Bernard van Clairvaux, dl.VI (Toespraken over allerlei onderwerpen) is de zevenentwintigste toespraak getiteld: De lelijke ondeugd van ondankbaarheid. In de achtste paragraaf hiervan (Alleen de ondankbaarheid houdt onze vooruitgang tegen, p.348-349) lezen we: ‘Door ons voor de ontvangen genaden niet ondankbaar te tonen, maken we in ons binnenste plaats voor de genade, zodat we nog grotere weldaden verdienen te ontvangen. [...] De Gever immers beschouwt al hetgeen een ondankbare heeft ontvangen in zekere zin als verloren, en Hij wacht er Zich in het vervolg wel voor om niet nog meer verloren te laten gaan door aan zo'n ondankbare nog meer te geven.’ (p.349).
577	meerder: ‘groter’
578	betuent: ‘aantoont’
579	gruyn: ‘groen’
581	in die cirkele: ‘in de cirkels’ (zoals afgebeeld op het omslag).
583	stat: ‘plaats’
584	prufelijc: ‘bewijsbaar’
588	hier: nl. op aarde
	bonre: ‘bunder’ (oppervlaktemaat)

roy: ‘roede’. Een oppervlaktemaat, ongeveer een are, maar in de Middeleeuwen per gewest verschillend.

587-589

vertaling: ‘En is hij die hier (op aarde) omwille van een bunder land of zelfs maar een roede land, zo'n groot stuk land verliest in het hiernamaals, dan niet in hoge mate dwaas?’.

576-589

Dit gedeelte is niet zo duidelijk. De redenering lijkt als volgt opgebouwd te zijn:

-	het lijkt velen vreemd, dat een ster groter is dan de aarde.
-	toch is dat waar: kijk maar naar de afbeelding van de kosmos. Vergelijk het puntje dat de aarde voorstelt met het veel grotere firmament, waar ontelbaar veel aardes in zouden passen; de sterren zijn nl. niet groter dan de hele aarde.
-	zo kun je je voorstellen, dat het firmament immens groot is.
-	de drie hemelen daarboven zijn nóg veel groter.
-	daarom krijgt iedereen volgens Bernardus in de hemel een plaats zo groot als de hele aarde (het Empyreum is nl. onvoorstelbaar groot).

De planeten en het menselijk lichaam (r.591-734)

591	die figure dis gheopent mans: deze woorden verwijzen naar een afbeelding van een mens wiens organen zichtbaar zijn. De illustratie ontbreekt in het handschrift, maar zal er vroeger zeker ingezeten hebben (zie Inl. p.25).
592	van: ‘door’
593	properen: ‘eigen’
	nature: ‘aard’
594	wercken: ‘hun invloed laten voelen’
596	elleck by sunderlinghen: ‘ieder apart’
	sunderlinghen: ‘afzonderlijke’
597	berueren totten natuerliken leven: ‘aanzetten tot (het uitoefenen van) hun natuurlijke functie’
	natuerliken: ‘naar de gewone loop der natuur’
598	nae dat: ‘naar gelang (dat)’
	verwecken: ‘inwerken op’
599	ghestelt: ‘geaard’
	let: ‘lichaamsdeel’
601	leet des leevens: ‘deel van het lichaam’
602	hevet oft bestiert: ‘heerst over’ (hendiadys)
605-8	Parafrase: ‘Al is het zo dat deze planeten ieder in overeenstemming met zijn eigen aard, deze bovenvermelde lichaamsdelen beïnvloeden al naargelang de natuurlijke aanleg van het lichaam voor gezondheid of ziekte, toch hebben zij geen kracht of macht over de wil van de mens, zijn daden en gedachten.’
606	als hons ghelijc: ‘met hen overeenstemmend’
	na: ‘naar gelang van’
609	beruert: ‘werkt in op’
609-10	doer allen dat lichame: ‘door het hele lichaam’
611	berueringhe: verbeterd uit bereringhe
	leren mercken: ‘inzicht verwerven in’
612	perikel: ‘gevaar’
613	ghequeitst: ‘gekwetst’
613-5	is dat [...] scadet: de structuur van dit zinsgedeelte is als volgt: is dat [...] is en ende [...] stervet zijn twee nevengeschikt met elkaar verbonden bijzinnen. Hierin vertalen we is dat met ‘nl. wanneer’; dient [...] scadet is een bijvoeglijke bijzin bij eyn mensche; dient kunnen we ontle-

	den tot dien en het; dien is een datiefvorm van het betrekkelijk voornaamwoord die, waarmee verwezen wordt naar eyn mensche (scadet veroorzaakt de dat. vorm); het verwijst naar de invloed van de maan (de kwetsuur). Het hele zinsgedeelte is een uitleg bij of nadere precisering van de hoofdzin Hieruut comet grote perikel.
614-5	dient op ander tijde nyet en scadet: ‘die hem op een ander tijdstip geen kwaad doet’
615	natuer: ‘natuurlijke levenskracht in de mens’
617	hi: nl. de mens
618	hi: nl. de maan
	onverdrachlike: ‘onaangename’
	nedde: ‘vochtigheid’
619	tesamen vergaderen: ‘bij elkaar gevoegd worden’
620	verblust: ‘uitgeblust, vernietigd’
	By: ‘door’
621	menneret: ‘mindert’
622	by hem: verwijst naar de maan
	bloit: ‘bloed’
	in hem: verwijst naar de mensen en de beesten
623	stuerich: ‘woest’
624	overloepet: ‘doorloopt’
626	merch: ‘merg in beenderen’
626-7	nae dat [...] liecht: ‘al naargelang de maanfase’
629	Were: ‘Ram’
	Ranne: ‘Ram’
630	invloyet: ‘vloeit (onmerkbaar) in’
	anschijn: ‘gezicht’
631	van colereken naturen: zie Inl. p.11-12 en het schema in bijlage I.
635	behoerten: ‘bijbehoren’
637	Dat ander: ‘het tweede’
648	diene: ‘dijen’
	ghemechten: ‘geslachtsdelen’
649	linten (mv): ‘lente’
650	sijn invloyt hevet: ‘zijn uitwerking heeft op’
651	watersche: ‘waterige’
655-6	hertsijde: ‘de hartstreek’
656	die vorcke van der borsten: ‘gleuf(?) van de borst’
668	Waghe: ‘Weegschaal’

669	stertte: ‘stuitje’
673	bennenste leden: ‘inwendige organen’
676	brayen: ‘kuiten’
	verssen: ‘hielen’
678	levende leden: vgl. r.601 leet des leevens.
686	palmen: ‘handpalm’. Hier als maataanduiding gebruikt.
690	Ghieter: ‘Waterman’
693	varseen: ‘hielen’
694	lynden: ‘lenden’
703	in den naturen: ‘op de natuur (van de mens)’, m.a.w. op diens aard en gesteldheid.
704	nae dat: ‘al naar gelang’
	ghestaldt vinden: ‘aantreffen’
705	den regemente sijns leevens: ‘zijn levenswijze’
	ocsuen: ‘gelegenheid’
	overmits: ‘vanwege’
704-6	De planeten kunnen hun invloed doen gelden op de gezondheid van de mens, wanneer de leefwijze van de mens daartoe aanleiding geeft (zie Inl. p.8-9).
705-6	die hen[...]quoelen: ‘(een leefwijze) die aanleiding geeft (aan de planeten) tot kwaaltjes omdat het zo'n slechte leefwijze is’
706	quoelen: ‘kwalen’, ziektetoestand die het gevolg is van een organisch gebrek.
	meisters der naturen: zie Inl. p. 18.
707	sunderlinghen: ‘in 't bijzonder’
708	worttelijc: ‘tot de wortel’
	ghetemperde: ‘in de juiste verhoudingen gebracht’
	worttelijc ghetemperde vochticheit: Bartholomeus Engelsman behandelt het begrip vuchticheit in cappittel 4 van het vierde boek (Vande lichameliker substancien of wesen) van zijn werk Vande eygenscappen der dingen. Hij zegt dat de korenaar die in de aarde staat, overgoten moet worden met ‘wateriger ende luchtiger vuchticheit’. Deze ‘vuchticheden’ worden verdund door vermenging met de natuurlijke hitte van de korenaar. Het mengsel komt terecht in de wortels van de plant en heet ‘wortelighe vuchticheyt’. Waar Bartholomeus deze ideeën vandaan heeft is moeilijk na te gaan, omdat hij hier geen bron vermeldt. De worttelijc ghetemperde vochticheit in het lichaam van de mens zou dus weergegeven kunnen worden met ‘basisvochten (van het leven) in de juiste verhoudingen’.
709	netde: ‘vochtigheid’

	daer hi met ontfaen wordet: ‘waarmee hij ontvangen wordt’
711	verteert: ‘opgebruikt’
712	toevallen: ‘samenvallen’
713	stoenden te houden: ‘in stand houden’
716	ter maten: ‘in de juiste mate’
717	mids: ‘vanwege’
718	verhaelt: ‘hersteld’
718-9	overmits: ‘door middel van’
720	vernuwen: ‘vernieuwen’
721	bescudden: ‘beschermen’
	ghewalt: ‘werking’
721-2	datse te mijn wordet verteert ende versleten: ‘opdat ze (nl. de worttelike vochticheit) des te minder wordt opgebrand’
725	onbescheydene: ‘onverstandige’
733	onmanierlijc: ‘schandelijk’
	hem onmanierlijc versumet: ‘zich ongepast verwaarloost’ (schandalig ongezond leeft)

Stofwisseling (r.735-757)

titel	viere cuekenen: ‘vier keukens’, in dit geval resp. maag, lever, hart en ledematen.
735	tughen: ‘verklaren’
736	virecunde: ‘vierderlei’, ‘viersoortige’
736-7	verduwenisse [...] spisen: ‘spijsvertering’
738	cokerye oft verduenisse: ‘verbranding of vertering’
741	cameren: ‘toilet’, in de oorspronkelijke betekenis een, in de onderverdieping van een huis, bij voorkeur boven het water gelegen gewelf, ingericht voor het doen van natuurlijke behoeften.
742	weyse: ‘datgene wat overblijft in de maag, nadat de zgn. spijsbrei van onreinheden is gezuiverd’
743	als die ander cueken: ‘nl. de tweede keuken’
755	crouselle: ‘huidschilfers’

Temperamentenleer (r.758-829)

758-9	want si den mensch alrenaest ghelijket: ‘omdat ze het meest nuttig is voor de mens’. Vgl. Lewis, The discarded image (p.171): ‘This is the best of four, for Blood especially is ‘natures friend’ [...]’
759	versche: ‘vochtig’
759-60	ghelijket by der locht: ‘te vergelijken met de lucht’ (zie Bijlage I)
762	natuerlic: ‘van nature’
764	alredechste: ‘meestal’
	bluyende: ‘blozende’
765	volstupich: ‘plomp’
	stout van moyde: ‘vlug van geest’ (?)
766	graciose: ‘innemend’
766-7	schemel van beghinnen: ‘ingetogen van handelen’ (?)
	onghelijc: ‘onrecht’
768	stentich: ‘standvastig’
769	onnutte minne: ‘liefde die tot niets leidt’
769-70	scadelike poynten: ‘ondeugden’
771	custelic van overbringhen: ‘royaal in het verkwisten’
	ghevordelt: ‘bevoordeeld’
772	ontsien: ‘ontzag voor hen heeft’
	onder die honne: ‘in hun eigen vriendenkring’
773-4	want [...] leeveren: ‘want van de vier [temperamenten] hebben zij het meeste bloed in het hart, de nieren en de lever’
776	vier: ‘vuur’
778-9	tornicheit: ‘drift’
779	mer haest versoynt: ‘maar gauw verzoend’
779-80	licht van ghelaet ende van doen: ‘bleek van gelaatskleur en lichtzinnig van gedrag’
781	loes: ‘vals’
	vrech: ‘gierig’
781-2	met tijden: ‘op zijn tijd’
782	ongheliken personen: ‘mensen met een andere complexie’
783	afghekeert: ‘afgeleid’
	metten wercken: ‘bij het werken’
783-4	nyet met sotten worden ende sotte hanteringhe: ‘niet ten gevolge van dwaze woorden en dwaas gedrag’

784-5	altoes mechtigher in der begherten dan in den wercken: ‘[maar omdat ze] altijd krachtiger [zijn] in hun verlangen dan in hun handelen’. M.a.w. de colerici zijn snel afgeleid: terwijl ze ergens mee bezig zijn willen ze al weer iets anders.
785	gracelec: ‘tenger’
	droghe: ‘zeer mager’
786	ondereyn: ‘door elkaar’
787	verdich in wandelen: ‘wispelturig’
788	onsuveren worden: ‘onzedelijke taal’
788-9	Si sijn scamel int ghebreec dat si lijden nyet openbarende: ‘Ze zijn beschaamd, ze manifesteren het tekort dat ze hebben niet’
789	constich: ‘bekwaam’
	subtiel: ‘vernuftig’
790	kenninghe: ‘begrip’
796	versheiden: ‘vochten’
796-7	speikelen: ‘speeksel’
797	uutwerpen ter nasen: ‘snottebellen’
	plompe van sinnen: ‘bot van aard’
797-8	in der leringhe eynverstaen: ‘simpel wat het leren betreft’
800	callen: ‘praten’
	blode van hertten: ‘schuchter’
802	veisen: ‘veinzen’
803-4	bedect van worden: ‘omzichtig met woorden’
805	Nuwemeren: ‘geruchten’
	veisen: ‘veinzen’
806	van hoegher spraken: ‘een hoge toon aanslaand’
807	ghemeynlec: ‘meestal’
807-8	in hoeghen sijn: ‘blij zijn’
814	droef: ‘somber’
	zwaer van hertten ende zeden: ‘zwaarmoedig en streng van zeden’
	loes: ‘onbetrouwbaar’
815	grouwelachtich: ‘bang van aard’
	suspicien: ‘argwaan’
	van quaden vermoyen: ‘door slechte vermoedens’
817	poynten: ‘de les te lezen’
	nederstarigher: ‘naar beneden turende’
819	ghepeisen: ‘gepeins’
822	versincken: ‘in het niets zinken’

822	willen: ‘willen liever’ (?)
823	sy haldent langhe: ‘ze onthouden het lange tijd’
824	solaes: ‘gezelschap’
824-5	is hen wenich gheschiet: ‘is hun weinig gelegen’
825	lichte worden sij ter moide: ‘gemakkelijk raken ze vermoeid’
827	hoessche: ‘hoofs’
	boven reden: ‘onbegrijpelijk’ (?)
827-8	Ende oec laten si noede honnen opsat dien si begripen: ‘En het plannetje dat ze beraamd hebben, geven ze niet graag op’

Kalenders

Tabellen (r.830-858)

830	Nota: ‘let op’
834	Als men alleluya achterleyt: ‘als men het alleluja-vers achterwege laat’. Met zondag Septuagesima (70 dagen vóór Pasen) begint het voorbereidingstijdperk op de Vasten. In die periode wordt tijdens de H. Mis het alleluja-vers vervangen door een boetezang, het Tractus.
835	loymaent: ‘januari’
837-8	regule: ‘kolom’
841	royt: ‘rood’
tabel	In kolom XII staan er een lange en een ronde s na elkaar; hierdoor ontbreekt de y.
853	den Ab.: ‘het ABC’
855	sonder perikel: ‘zonder gevaar’
855-6	laten: ‘aderlaten’
857	Item: ‘evenzo’
858	ontfinct: ‘ontvangt’
	yerstewerf: ‘voor de eerste keer’

Heiligenkalender

derde kolom

Der uren: een kolom Der uren is in een kalender vrij zeldzaam. In het Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie voor taal- en letterkunde gaven W. de Vreese en E. Gailliard dertig kalenders uit. Slechts vier daarvan bevatten een ‘uren-kolom’. Zie: W. de Vreese en E. Gailliard, ‘Dietsche kalenders’. In: Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie voor taal- en letterkunde 21 (1907), p.5-37; 22 (1908), p.5-45; 23 (1909), p.17-115 en 28 (1914), p.5-89.

Januari

	Opvallend is dat alleen de maand januari een tweede hand vertoont. Deze hand voegde in het Latijn enkele feestdagen en de rang van de verschillende feesten toe.
	KL: Elke maand begint met KL in blauw: de aanduiding, dat het hier een kalender betreft.
	Loymaent: ‘louwmaand’ (januari)
1	Maius duplex: ‘hoogdubbel’. Duplex (dubbel) is de aanduiding van de ‘feestrang voor hogere feesten. Hij staat tegenover enkel (simplex), de benaming voor de lagere feesten, en wordt zelf onderverdeeld in hoogdub-

	bel (duplex maius), dubbel 1^e en 2^e klas voor de voornaamste feesten’ (Liturgisch Woordenboek, 681).
6	Dertiendach: ‘Driekoningen’ (dertien dagen na Kerstmis)
	Solempne: ‘plechtig’ (aanduiding van de feestrang)
11	Ghiter: ‘Waterman’
13	Octavus Epyphanie: ‘Octaafdag van de verschijning van de Heer’. Sommige belangrijke feestdagen, in dit geval Driekoningen, duurden officiëel een hele week; op de achtste dag werden ze plechtig afgesloten.
17	Sinte Anthonijs: feestdag van de H. Anthonius, abt.
	confessoor: ‘belijder’, d.i. een heilige die (in tegenstelling tot een martelaar) niet de marteldood gestorven is.
18	Sincte Prisce: feestdag van de H. Priska, maagd en martelares
	Dierste van Septuagesima: ‘De vroegst mogelijke datum waarop zondag Septuagesima kan vallen’. De Septuagesima-tijd is een voorbereidingstijdperk tot de grote veertigdaagse Vasten. De tijd omvat een periode van drie weken: de Septuagesima-, Sexagesima- en Quinquagesimaweek.
20	Fabiani et Sebastiani, martirum: feestdag van Fabianus en Sebastianus, martelaren
	IX lectio: ‘9^e lezing’. De metten (eerste gedeelte van het dagelijks breviergebed) bestaan uit drie nocturnes. Iedere nocturne bestaat uit psalmen, gebeden en drie lectiones. De aanduiding 9^e lezing houdt in dat de laatste lectio van de derde nocturne niet de standaardlezing is van het gewone breviergebed, maar een korte biografie van de desbetreffende heilige(n).
21	Agnetis, virginis et martiris: feestdag van Agnes, maagd en martelares
22	Vincentii, martiris: feestdag van Vincentius, martelaar
24	Thimothei, apostoli: feestdag van Thimotheus, apostel
25	Confessio Sancti Pauli apostoti: ‘Bekering van de H. Paulus, apostel’ (cf. Handelingen 9: 1-22)
26	Policarpi, episcopi et martiris: feestdag van Policarpus, bisschop en martelaar
28	Octavus Agnetis: ‘octaafdag van Agnes’, zie aantek. 13 januari.

Februari

	Sprockille: ‘sprokkelmaand’ (februari)
2	Onser Vrouwen Liechtmisse dage: ‘Maria Lichtmis’; veertig dagen na de geboorte van Christus gaat Maria naar de tempel om aan de joodse zuiverings-

	wet te voldoen.
5	Achten: Agatha, maagd en martelares
14	Valentijn: Valentinus, martelaar
22	Feestdag van Petrus' Stoel te Antiochië; alvorens naar Rome te gaan vestigde de H. Petrus zich te Antiochië in het jaar 36 en verbleef daar 7 jaren.
23	Te vierden jaer [...] scrickelsjaers: ‘Elk vierde jaar is hier de plaats van het schrikkeljaar’. In de Middeleeuwen was er in een schrikkeljaar geen extra dag op 29 februari, zoals dat nu het geval is, maar het was in dat jaar twee dagen achter elkaar 24 februari.
24	Mathijs: Matthias, apostel (vervanger van Judas Iscariot)

Maart

7	Perpetue ende Felicitaet: Perpetua en Felicitas
12	Gregorijs: Gregorius de Grote, paus, Latijns kerkvader (6^e eeuw)
17	Ghertruyt: Gertrudis, abdis
20	Tbeghin der werelt: ‘het begin van de wereld’. Op basis van de vage tijdsbepalingen van het Oude Testament probeerde men uit te maken op welke dag de wereld geschapen was. Vaak werd het begin van de wereld gedacht samen te vallen met de eerste aanwezigheid van de zon in Ram, cf. Natuurkunde vs. 1031-1034 (Ram):

 
Die lenten ende threchte jaer
 
Na astronomien gaen in daer.
 
Die werelt was oec op die tijt
 
Ghemaket, des seker sijt.

21	Benedictus: Benedictus van Nursia (5^e/6^e eeuw), stichter van de Benedictijner Orde

April

4	Ambrosius: Ambrosius, bisschop van Milaan, Latijns kerkvader (4^e eeuw)
23	Jorys (onduidelijk bijgekrabbeld): Joris, martelaar
25	Maerck: Marcus, een van de vier evangelisten
25-6	Vastinghe ende processie: ‘vastendag en bid- en boeteprocessie’. Deze processie wordt ook wel de Marcusprocessie genoemd, omdat deze samenvalt met de feestdag van de evangelist; ze heeft er echter geen enkel verband mee.

Mei

6	Feestdag van Johannes de apostel en evangelist, die bij de Latijnse Poort te Rome in de kokende olie werd geworpen maar ongedeerd bleef. Dit verhaal bleek apocrief te zijn. In 1960 werd deze feestdag geschrapt uit de kalender van de Rooms-katholieke kerk.
13	Servaes: Servatius, bisschop van Maastricht
25	Urbaen: Urbanus, paus (3^e eeuw), stierf de marteldood

Juni

	Braecmaent: d.w.z. juni
2	Feestdag van Marcellinus en Petrus, martelaren (4^e eeuw)
15	Sinte Vitis: feestdag van Sint Vitus, martelaar (4^e eeuw). Deze heilige werd aangeroepen bij diverse ziekten, vooral bij epilepsie en de naar hem genoemde sint-Vitusdans.
24	Sinte Jans Babtist Ghebuerte: ‘Geboorte van H. Johannes de Doper’. Tegen de gewoonte in - meestal viert men de sterfdag van de heiligen - wordt van hem de geboortedag gevierd (vgl. Lucas 1:57).
29	Feestdag van de apostelen Petrus en Paulus

Juli

	Hoymoent: ‘hooimaand’ (juli)
2	Onser Vrouwen Visitatie: ‘Maria Bezoeking’. Deze dag wordt herdacht in verband met de blijvende heilsbetekenis van het bezoek dat Maria aan haar nicht Elizabeth bracht (Lucas 1:39-56).
6	honsdage: ‘hondsdagen’, de dagen van het jaar, waarin de zon het dierenriemteken Leeuw doorloopt. Deze dagen worden hondsdagen genoemd omdat in die tijd de Hondsster (Sirius) tegelijk met de zon aan de oosterkim verschijnt.
15	Der apostalen deilinghe: ‘uitzending van de apostelen’ (Marcus 16:15; Mattheus 28:19)
25	Sinte Jacobs: feestdag van Jacobus de Meerdere, een van de apostelen. Volgens de legende zou hij in Spanje gepredikt hebben en daar gestorven zijn. Zijn gebeente zou bewaard worden te Santiago de Compostela, sindsdien een beroemde bedevaartsplaats.
	apostel der: mogelijk heeft de rubricator hier een woord vergeten.

Augustus

	Oechstmoent: ‘oogstmaand’ (augustus)
1	Sinte Peters ad vincula: ‘St. Petrus' Banden’. Deze dag herinnert aan de ketenen (Lat. vincula: ‘boeien’) waarmee Herodus de apostel Petrus liet boeien. Een engel bevrijdde hem. (Zie: Handelingen 12:1-12)
6	Ons Heren Transfiguereringhe: ‘Gedaanteverandering van Onze Heer Jezus Christus’. De gedaanteverandering op de berg Thabor had ten doel de daarbij aanwezige apostelen op een bijzondere wijze voor te bereiden op de grote beproeving, waaraan ze blootgesteld zouden worden door de kruisdood van Christus (Mattheus 17:1-9; Marcus 9:2-9; Lucas 9:28-36)
10	Laurees: Laurentius, diaken en martelaar, 3^e eeuw
20	Bernaert: Bernardus (van Clairvaux), abt en kerkleraar (12^e eeuw), beschouwd als een van de stichters van de Cisterciënser orde. Hij wordt in ECD als autoriteit genoemd.
28	Augustijn: Augustinus, bisschop van Hippo, Latijns, kerkvader (354-430)
29	Sinte Jans Baptisten Onthoefinge: ‘Onthoofding van H. Johannes de Doper’. Hij werd door toedoen van Herodes onthoofd (Lucas 9:9; Mattheus 14:1-12)

September

	Evenmaent: ‘havermaand’ (september)
1	Ghielis: Egidius (8^e eeuw)
14	Schelis † Verheffinghe: ‘Des Heiligs Kruis' Verheffing’. Mogelijk is Schelis een verschrijving van Shelichs. In 628 was het ‘echte’ kruis door de Perzen geroofd bij hun verovering van Jeruzalem. De Griekse keizer Heraclius wist het op 14 september in triomf terug te winnen.
16	Waghe: ‘Weegschaal’
17	Lambrechs martyrizacie: ‘martelaarschap van Lambrecht’, bisschop van Maastricht (6^e/7^e eeuw).
21	Mathees: Mattheüs
25	Materns bisscopvieringhe: ‘feest van Maternus, bisschop’
29	Michgiels ende alre engelen dach: ‘feestdag van de (aarts)engel Michaël en alle engelen’. Al in de 4^e en 5^e eeuw werden ter ere van de aartsengel Michaël kerken opgericht. De plechtigheid van 29 september is eigenlijk het jaarfeest van de wijding van een van die kerken, nl. te Rome.
30	Jheronimus: Hiëronimus, Latijns kerkvader (342-420), vertaalde de Bijbel in het Latijn. Deze bijbelvertaling staat bekend als de Vulgaat en vormt de officiële bijbelvertaling van de R.K. kerk.

Oktober

	Wijnmaent: ‘wijnmaand’ (oktober)
1	Remeys: Remigius, bisschop van Reims (5^e/6^e eeuw)
9	Dyonijs: Dionysius, bisschop en martelaar (3^e eeuw), patroonheilige van Frankrijk (St. Denis)
11	Augustijns Hervoeringhe: ‘translatie van de overblijfselen van Augustinus’. (Translatie is het overbrengen van het lijk of de overblijfselen van een heilige naar een waardiger plaats ter bewaring).
18	Luyck: Lucas, een van de vier evangelisten

November

	Slachmaent: ‘slachtmaand’ (november)
1	Alre Heilighe dach: ‘Allerheiligen’; dag waarop alle heiligen die geen eigen feest of gedachtenis hebben gekregen, collectief herdacht worden; tevens is het een aanvulling van wat er door menselijke onachtzaamheid aan onze heiligenverering gedurende het jaar ontbreekt.
3	Hubrechts: Hubertus, bisschop van Tongeren (8^e eeuw), patroonheilige van de jacht
6	Lenaerts: Leonardus (‘belijder’: zie aantek. 17 januari), kluizenaar (6^e eeuw), patroonheilige van gevangenen
11	Mertens: Martinus, ook wel Maarten, bisschop van Tours (4^e eeuw)
19	Lijsbeth, weduwe: ‘Elisabeth, weduwe’. Elisabeth van Hongarije was gehuwd met Lodewijk, landgraaf van Hessen en Thuringen; zij beoefende tijdens haar huwelijk, maar vooral ook na het overlijden van haar echtgenoot alle werken van naastenliefde.
22	Cecilie: Cecilia, maagd en martelares; patroonheilige van de muziek
23	Clement: Clemens I, paus (1^e eeuw)
25	Katherina: martelares, patrones van wijsgeren, wagenmakers en molenaars
26	Linus: paus (1^e eeuw), de eerste opvolger van Petrus
27	Advent: lett. ‘nadering’. De vier weken voor Kerstmis, de voorbereidingstijd voor het Kerstfeest.
30	Andries: Andreas, apostel en martelaar; patroonheilige van Schotland

December

	De tweede kolom van dit kalenderblad is moeilijk leesbaar.
	Horenmaent: ‘slijkmaand’ (december)

1	Loys: Eligius, bisschop van Noyon en Tournai (6^e/7^e eeuw), patroon van edelsmeden
4	Berben: Barbara, maagd en martelares (4^e eeuw), patrones van een zalige dood
6	Claes: Nicolaas, bisschop van Myra (4^e eeuw), patroonheilige van kinderen
8	Onser Vrouwe Ontfenckenisse: ‘Maria Onbevlekte Ontvangenis’; feest ter nagedachtenis van de onbevlekte ontvangenis van Maria in de schoot van haar moeder Anna.
12	Bucke: ‘steenbok’
13	Lucien: Lucia, maagd en martelares (4^e eeuw), patrones van oogziekten
26	Stheven: Stefanus, de eerste martelaar (gest. ca. 35, Handelingen 7)
27	Jans, ewangelistis: Johannes, een van de vier evangelisten
28	Alre Kindere dach: ‘Onnozele Kinderen’. Herdenking van de kindermoord te Bethlehem door Herodes (Mattheus 2:16-18)
31	Silvester: Silvester I, paus (4^e eeuw)

voetnoot1: de getallen tussen vierkante haken komen niet als zodanig in ECD voor, maar konden uit andere berekend worden.

Vorige Volgende