Eyn corte decleringhe deser spere

[p. 1]

I Inleiding

1. Handschrift Brussel KB IV 27

‘Eyn corte decleringhe (=uitleg) deser spere (=sfeer) voer sympele liede, opdat si weten waeraf dat si Onsen Heer loven ende dancken mogen’, zo luidt het begin van de tekst die in dit boekje wordt uitgegeven. Naar middeleeuws gebruik kozen we als titel van deze editie de eerste woorden Eyn corte decleringhe deser spere (voortaan afgekort als Eyn corte decleringhe of ECD), hoewel strikt genomen deze titel alleen van toepassing is op het eerste hoofdstuk van het handschrift. Het handschrift wordt in de Koninklijke Bibliotheek van Brussel bewaard onder de signatuur IV 27. Het dateert uit de 15e-eeuw en het is in een Middelnederlands dialect geschreven. Het ziet er uit als een schoolschrift met een perkamenten kaft en gelinieerde schutbladen: slechts 26 bladen met tekst, tabellen en tekeningen. Het handschrift lijkt niet erg indrukwekkend. Die opvatting verandert echter als je de tekst gaat lezen en je enigszins verdiept in de achtergrond van de onderwerpen. Beknopt en overzichtelijk worden alle mogelijke onderwerpen behandeld die wetenswaardig lijken te zijn voor een 15e-eeuwse lezer.

Welke onderwerpen komen er dan allemaal aan de orde? Hier volgt een overzicht in dezelfde volgorde als in het handschrift.

-	Een beschrijving en uitleg van de aarde en van het heelal met een verduidelijkende tekening;
-	de afmeting van de aarde, haar doorsnee e.d. en de plaats van de hel;
-	de indeling van de aarde in werelddelen met de belangrijkste landen en steden. Ook hier is een tekening bij die het geheel moet verduidelijken;
-	de schepping van de aarde in zes dagen;
-	uitleg en verklaring van natuur- en weersverschijnselen;
-	de indeling van de engelen in koren en de hiërarchie van de engelenkoren;
-	het Heilige Land en Jeruzalem, met een tekening;
-	een vingerkalender;
-	een stukje over ondankbaarheid;
-	de mens als mikrokosmos, aan de hand van een tekening die helaas niet meer in het handschrift zit;

[p. 2]

-	de stofwisseling van de mens;
-	de vier temperamenten;
-	enkele tabellen om de paasdatum te berekenen en de geschiktste momenten voor aderlating;
-	een kalender met o.a. heiligendagen.

Op het eerste gezicht een allegaartje van onderwerpen, zonder duidelijk verband. De vraag is, of men dit in de Middeleeuwen ook heeft gevonden. Om hier achter te komen zullen we moeten nagaan hoe er in die tijd over deze onderwerpen gedacht werd. Dit hopen we in het boekje duidelijk te maken.

2. Artes-literatuur

Een tekst als Eyn corte decleringhe rangschikken we niet onder de fictionele (‘verzonnen’) literatuur zoals bijvoorbeeld het verhaal van Floris ende Blancefloer; onze tekst valt onder de niet-fictionele geschriften en wel onder de zogenoemde artes-literatuur. Het begrip ars (‘kunst’) moeten we hier opvatten als ‘leer’ (vergelijk spraakkunst: spraakleer). In plaats van artes-literatuur wordt ook wel de term vakliteratuur gebruikt. ‘Onder “vakliteratuur” rangschikken we al de geschriften die een utilitair, instructief, en niet (hoofdzakelijk) een recreatief, esthetisch, religieus of emotioneel doel beogen. M. a.w. de vakliteratur [sic] doet in de eerste plaats een beroep op het verstand van de mens, wil tot verrijking van zijn intellectuele inhoud bijdragen of als leidraad dienen bij een practische of artistieke verwezenlijking.’ Aldus de omschrijving van het begrip artes-literatuur volgens R. Jansen-Sieben¹.

De artes werden in de Middeleeuwen ingedeeld in drie groepen ‘vakkenpakketten’: de artes liberales (de ‘vrije kunsten’), de artes mechanicae (de ‘mechanische kunsten’, zoals bijvoorbeeld geneeskunde, weefkunde, jacht, handel, landbouw en architectuur) en de artes incertae (de ‘onzekere kunsten’, zoals bijvoorbeeld magie en allerlei voorspelmethoden waarvan niet met zekerheid te zeggen is of ze door God of door de duivel zijn ingegeven).

De zeven artes liberales vormen de basis van een onderwijssysteem dat het antieke Rome aan de Grieken had ontleend. Men sprak in de Oudheid van ‘vrije’ kunsten, omdat ze de vrije burger waardig waren: hij

1 R. Jansen-Sieben, ‘Middelnederlandse vakliteratuur’. In: Fachprosaforschung; acht Vorträge zur mittelalterlichen Artesliteratur. Ed. G. Keil und P. Assion. [Berlin], 1974, p.24-69, citaat op p.24.

[p. 3]

verdiende er niet de kost mee (zoals dat bijvoorbeeld bij mechanische kunsten als schilderen of beeldhouwen het geval was), maar de kunsten waren puur om zijn drang naar kennis en culturele ontwikkeling te bevredigen. In de Middeleeuwen bleef de term artes liberales gangbaar, maar men verklaarde deze anders: zo zou bijvoorbeeld kennis ervan ‘de mens vrij maken van zijn zondige neigingen’².

Het curriculum van de vrije kunsten werd gevormd door zeven vakken en onderverdeeld in het trivium en het quadrivium, resp. de drievoudige en viervoudige weg (tot de wijsheid):

	{ grammatica	(leer van het correcte taalgebruik en tekstinterpretatie)
TRIVIUM	{ rhetorica	(praktische taalbeheersing)
	{ dialectica	(logica en argumentatieleer)
	{ arithmetica	(rekenkunde)
	{ geometria	(meetkunde)
QUADRIVIUM	{ astronomia	(sterrenkunde; hieronder rekent men ook de astrologie: de leer van de invloed der planeten en sterren)
	{ musica	(muziekwetenschap)

Deze antieke indeling van de wetenschappen bleef in de Middeleeuwen gehandhaafd.

Dat deze basiskennis uit het antieke wetenschappelijke corpus voor de Middeleeuwen bewaard is gebleven, is vooral te danken aan mensen als Boethius (475-524), die o.a. een tractaat schreef over drie vakken van het quadrivium, en Cassiodorus (ca.485-ca.580), die de grondslag legde voor de beoefening van de zeven artes liberales als voorbereiding op de studie van de H. Schrift³. Een andere belangrijke bijdrage tot de overlevering van antieke kennis werd geleverd door de zgn. encyclopedieën: werken waarin men ernaar streefde alle kennis op systematische wijze te verzamelen. Van grote invloed op de middeleeuwse encyclopedische traditie was de Historia naturalis van Plinius (1e eeuw) die alles wat op de wereld voorkwam heeft willen beschrijven. Toonaangevend voor de Vroege Middeleeuwen was de encyclopedie van Isidorus van Sevilla (560-636). In zijn

2 P. Wackers, Met ogen van toen; Middeleeuwse kunst: schoonheid en wetenschap. Nijmegen, 1980, p.28-29. Tekst en tijd 2.

3 E.J. Dijksterhuis, De mechanisering van het wereldbeeld. Amsterdam, 1950, p.109-110.

[p. 4]

Etymologiae sive originum libri XX verzamelde hij alle op dat moment beschikbare kennis, niet alleen van de klassieke schrijvers maar ook van de kerkvaders. Het ordenen van natuurwetenschappelijke kennis culmineerde in de 13e eeuw in drie belangrijke encyclopedieën: De proprietatibus rerum van de franciscaan Bartholomaeus Anglicus, De naturis rerum van de dominicaan Thomas van Cantimpré en het Speculum naturale van Vincentius van Beauvais, eveneens een dominicaan.

Hoewel de middeleeuwse wetenschap voortbouwde op het corpus van antieke heidense kennis vertoonde ze wel een fundamenteel verschil in doelstelling. Dit kan bijvoorbeeld geïllustreerd worden door het genre van de bestiaria (‘boeken over beesten’), ontstaan uit het Griekse werkje Physiologus (‘natuurvorser’), waarin aan de hand van dieren en hun eigenschappen Gods bedoelingen en lessen zichtbaar worden gemaakt.

Een voorbeeld:

Over de specht

De boomklopper is een kleine bonte vogel, net zo bont als de duivel. Deze zelfde boomklopper nu vliegt naar het bos, strijkt neer op de bomen, beklopt deze met zijn snavel, luistert eraan en wanneer de boom hol en zonder hart is, boort hij een gat, glipt naar binnen, bouwt zijn nest en'gaat daarin broeden. Is de boom echter massief en heeft hij een gezonde kern, dan maakt de specht zich ijlings uit de voeten en zoekt een andere boom uit. Op dezelfde wijze komt de duivel naar de bomen, dat wil zeggen: naar de mensen, klopt aan met de speer van de laster en legt zijn oor ten luister; als de mens hol is en zonder hart, dan dringt hij naar binnen en nestelt zich daar. Is de mens echter standvastig en voorzien van een gezond hart, dan laat hij hem terstond met rust en zoekt zijn heenkomen in een ander bos.
Schoon gesproken heeft de Physiologus over de boomklopper⁴.

Kennis van de dierenwereld is geen doel op zich, maar een middel om inzicht te krijgen in de hogere werkelijkheid: kennis van God. Voor de geestelijkheid was dit werkje een bron van inspiratie, vooral bij het maken van preken. Aan de hand van dergelijke voorbeelden uit de dierenwereld werden de gelovigen tot een godvruchtig leven aangespoord.

Op dezelfde wijze als bij de Physiologus, wordt het heidense aanbod van wetenschappelijke kennis aan de middeleeuwse denkwijze dienstbaar gemaakt. Daarbij spreekt vanzelf dat de aangeboden kennis in overeenstemming moet zijn met de leer van de H. Schrift. Met name in de 3e en 4e eeuw werden al heftige discussies gevoerd over gevallen waarin antieke

4 Vertaald naar: Der Physiologus. Überträgt und erläutert von O. Seel. Zürich etc., 1960, p.46.

[p. 5]

gegevens niet strookten met de Bijbel. Vooral de Latijnse kerkvader Augustinus (354-430) heeft bijgedragen tot de oplossing van dit probleem. Hij noemt de inhoud van de Bijbel onaantastbaar en stelt dat deze niet ter discussie kan staan..⁵. Kennis van de materiële wereld draagt bij tot een beter begrip van de H. Schrift. In de Middeleeuwen zag men de artes liberales als hulpwetenschappen van de gewijde studie. Deze kennis is dus geen doel, maar een middel.

Het onderzoek naar de artes-literatuur in de volkstaal staat bij ons nog in de kinderschoenen vergeleken met de stand van zaken op dit terrein in Duitsland⁶. Gelukkig mogen we de laatste jaren spreken van een groeiende belangstelling. Onder de titel ‘Middelnederlandse vakliteratuur’ publiceerde R. Jansen-Sieben in 1974: ‘een overzicht (...), hoe beknopt ook, van wat de Nederlandse Middeleeuwen op dit gebied presteerden’⁷. In dit artikel werd het materiaal ondergebracht in de categorieën encyclopedieën, artes liberales, artes mechanicae en verboden of onzekere kunsten. Naast een opsomming van de encyclopedische werken in het Middelnederlands worden er bijvoorbeeld teksten vermeld op het gebied van de muziektheorie, sterrenkunde, geografie, wijnbouw, weefkunde en botanie. Op medisch gebied vinden we o.a. teksten over verloskunde, gynaecologie, uroscopie (‘piskijken’), een verzameling recepten en aderlaatvoorschriften. Onder de verboden kunsten vallen onder meer teksten op het gebied van de onychomantiek (toekomst voorspellen uit de vingernagels), chiromatie (lezen in de handlijnen) en andere voorspelmethoden.

Dankzij deze eerste inventarisatie kunnen wij de weg vinden naar heel wat teksten op het gebied van de vakliteratuur. Om de gegevens uit ECD te kunnen begrijpen, en om vast te kunnen stellen of hier nu gangbare of juist afwijkende denkbeelden verkondigd worden, hebben we zoveel mogelijk vergelijkbare middelnederlandse teksten gezocht. Jammer genoeg zijn er nog weinig artes-teksten in edities beschikbaar, maar omdat handschriftenonderzoek voor ons veel te kostbaar en tijdrovend zou zijn geworden, moesten we ons toch beperken tot tekstedities. Voor het opsporen van teksten die ons inzicht in het middeleeuws wereldbeeld konden vergroten, hebben we, naast genoemde inventarisatie, vooral gebruik gemaakt van de handboeken⁸. Drie hoofdcategorieën aanduidingen bleken teksten op te leveren die voor ons van belang waren:

5 Wackers, p.29.

6 Jansen-Sieben, ‘Middelnederlandse vakliteratuur’, p.24.

7 Jansen-Sieben, ‘Middelnederlandse vakliteratuur’, p.25.

8 Vermakelijk bibliografisch ganzenbord; een eerste handleiding bij systematisch-bibliografisch onderzoek op het gebied van de Nederlandse letterkunde. Samengest. door A.M.J. van Buuren, W.P. Gerritsen en A.N. Paasman. 4e, herz. en verm. uitgave. Groningen, 1977. De Nieuwe Taalgids Cahiers 1. E 1, 3, 4, 5 en 6.

[p. 6]

-	encyclopedische werken;
-	werken die volgens de handboeken ‘(pseudo-)wetenschap en bijgeloof’ bevatten en
-	werken waarin de schepping behandeld wordt.

Ons vergelijkingsmateriaal bestond uit:

-	De natuurkunde van het geheelal (afgekort Natuurkunde): een leerdicht uit het einde van de 13e eeuw, waarin de loop van de planeten, het firmament, de elementen, de aarde, de mens en de aardbewoners behandeld worden^9.
-	Het boek van Sidrac (Sidrac): een prozaverhandeling, daterend uit 1323, waarin in dialoogvorm allerlei godsdienstige en natuurkundige vraagstukken besproken worden. De dialoog speelt zich af tussen de heidenkoning Boctus en de filosoof Sidrac, die van God de genade heeft gekregen alles te weten van verleden en toekomst. We krijgen antwoord op vragen over de levenswijze der mensen, over sexualiteit, gezondheid, krijgstactiek etc. En wat onze belangstelling heeft: over de planeten en natuurverschijnselen (Waaruit bestaan engelen? Hoeveel hemelen zijn er? Waar komen de vallende sterren terecht? etc.)^10.
-	Der leken spieghel: een omvangrijk leerdicht in vier boeken, geschreven door Jan Boendale tussen 1325 en 1333, waarin hij voor de leek begrijpelijke kennis overbrengt. Onze aandacht was vooral gericht op het eerste boek waarin o.a. gesproken wordt over de schepping, God, de drie hemelen, de engelenkoren, het firmament en de planeten. Boek 2 handelt over Christus' leven en de geschiedenis van Karel de Grote, het derde spreekt over de deugden, terwijl het vierde profetisch van aard is^11.
-	Tafel van den Kersten Ghelove (Tafel). De dominicaan Dirc van Delf voltooide rond 1404 zijn omvangrijke Tafel, een leerstellig en zedekundig betoog in proza, verdeeld in een Winterstuc en een Somerstuc. Het Winterstuc behandelt de tijd van de schepping tot de verlossing en bevat voor ons belangrijke onderwerpen als o.a. de zes scheppingsdagen, de negen engelenkoren, de acht hemelen, de zeven planeten, de dierenriemtekens, de vier elementen en de vier temperamenten. Het Somerstuc begint met het lijden van Christus en eindigt met het Laatste Oordeel^12.
-	Van de eygenscappen der dingen (Barth.): een vertaling van de Latijnse

9 R. Jansen-Sieben, De natuurkunde van het geheelal; een 13^de-eeuws Middelnederlands leerdicht. Brussel, 1968. 2 dln.

10 J.F.J. van Tol, Het boek van Sidrac in de Nederlanden. Met tekstuitg. naar ms. Marshall 28 der Bodleyan Library te Oxford. Amsterdam, 1936.

11 Jan Boendale, gezegd Jan de Clerc, Der leken spieghel; leerdicht van den jare 1330. Uitgeg. door M. de Vries. Leiden, 1844-1848. 4 dln. (3 bdn.).

12 Dirc van Delf, Tafel van den Kersten Ghelove. Naar de hss. uitgeg., ingel. en van aanteek. voorzien door L.M. Daniëls. Antwerpen etc., 1937-1939. 3 dln. (4 bdn.) Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf IV-VII.

[p. 7]

encyclopedie De proprietatibus rerum van de franciscaan Bartholomaeus Anglicus (1190-1260). Deze middelnederlandse vertaling verscheen in 1485 bij Jacob Bellaert te Haarlem. Het prozawerk in 19 boeken biedt een breed scala aan informatie. Wij interesseerden ons vooral voor het tweede boek, dat over de engelen gaat en boek VIII dat over de kosmos handelt^13. De auteur (in de vertaling Bartholomeus Engelsman geheten) probeert zeer zorgvuldig te zijn in zijn bronvermelding, hetgeen ons op het spoor kon brengen van de herkomst van bepaalde heersende theorieën.

13 Bartholomeus Engelsman, Van de eygenscappen der dingen. Haarlem, Jacob Bellaert, 24 december 1485. Wij hebben gebruik gemaakt van de foto's van de incunabel Amsterdam UB Ned. Inc. 29^a in het archief van het Instituut de Vooys te Utrecht. Inmiddels is beschikbaar:
Bartholomeus Engelsman, Van de werelt ende van de materialike lichamen des hemels; het achtste boek van Bartholomaeus Anglicus' De proprietatibus rerum in een Middelnederlandse vertaling. Uitgeg. naar de druk van Jacob Bellaert, Haarlem 24 dec. 1485 door I.M. Gondrie. Utrecht, [Inst. de Vooys], 1981. Ruygh Bewerp XI. 2 dln.

3. Het middeleeuwse wereldbeeld

De inrichting van het heelal zoals we die in middeleeuwse geschriften tegenkomen, karakteriseren we als Ptolemeïsch. De Griekse astronoom Ptolemaeus leefde van ca. 85-166. Net als Aristoteles ging hij ervan uit dat de aarde het middelpunt was van het heelal (geocentrisch wereldbeeld). We moeten ons het middeleeuwse universum voorstellen ‘als één onvoorstelbaar groot bolvormig lichaam waarbinnen een aantal bolsferen, concentrische holle bollen, rondwentelt. Buiten dit mateloos grote bolvormige lichaam houden ruimte en tijd op, en begint de oneindigheid’¹⁴. In de Middeleeuwen is deze oneindigheid identiek aan God. Om het verschil tussen het middeleeuwse wereldbeeld en het moderne te verduidelijken, gebruikt de Engelse mediaevist C.S. Lewis het volgende beeld: iemand uit de twintigste eeuw die tijdens een nachtwandeling opkijkt naar de hemel heeft het gevoel dat hij naar buiten kijkt; een Middeleeuwer daarentegen kijkt naar binnen. Ten opzichte van de andere planeten en sferen bevindt de aarde zich aan de periferie: ‘outside the city wall’¹⁵. M.a.w. de centrale positie van de aardbol binnen dit middeleeuws stelsel is tevens de verst van God verwijderde plek van het heelal en dus de slechtste plaats in het universum.

Om de aarde wentelen de zeven planetensferen. De planeten hebben namelijk elk een eigen hemel, waarmee ze hun baan om de aarde maken. De volgorde van de planeten is van de aarde af gezien: Maan, Mercurius, Venus, Zon, Mars, Jupiter en Saturnus. Buiten de hemel van Saturnus is een hemel genaamd Stellatum of Firmament, waarin de sterren staan die ten opzichte van elkaar niet van plaats veranderen. Dan komt de hemel die het Primum Mobile (Eerste Beweger) wordt genoemd. Door de kracht van de liefde tot God wordt het Primum Mobile in een draaiende beweging gebracht. Deze cirkelbeweging, die van alle bewegingen de meest volmaakte is, symboliseert de volmaaktheid van God.

14 W.P. Gerritsen, De clepsydra, een tunnel naar de antipoden, en de natuur in een middeleeuwse proeftuin; een beschouwing over wereldbeeld en natuur in de Middeleeuwen. Utrecht, 1978. (Diesrede), p.6.

15 C.S. Lewis, The discarded image; an introduction to medieval and renaissance literature. Cambridge, 1971. Citaat op p.116. Het beeld wordt geschetst op p.118-119.

[p. 8]

Het Primum Mobile is de motor van het universum en draait in 24 uur van oost naar west (360^o). De draaiende beweging van het Primum Mobile veroorzaakt op haar beurt de rotatie van de lagere sferen (nl. het Firmament en de planeten), eveneens van oost naar west. Het Firmament en de planeten bezitten echter van nature een beweging die tegengesteld is aan die van het Primum Mobile. Deze tegenbeweging is uiterst gering (het Firmament beweegt zich in 100 jaar één graad van west naar oost), maar wèl functioneel: hierdoor wordt voorkomen dat het heelal doldraait. De tweevoudige beweging van het Firmament wordt dikwijls vergeleken met die van vliegen die over een draaiend wiel kruipen in een richting tegengesteld aan de draairichting van het wiel¹⁶.

De beweging van de hemelen is nodig om verschillende redenen. Ze zorgt o.a. voor het produceren van warmte voor leven op aarde; ze maakt beweging op aarde mogelijk en ze is verantwoordelijk voor de distributie van kosmische invloeden over de aarde en de aardbewoners. Dit laatste, de invloed der hemellichamen op het leven op aarde, vormt het uitgangspunt en object van de astrologie. De astrologie werd bestudeerd in samenhang met de astronomie (een van de vakken van het quadrivium). Terwijl de astronomie de hemellichamen observeert en hun loop en omwenteling beschrijft, bestudeert de astrologie de invloed van de planeten en andere hemellichamen op de mens en op menselijke gebeurtenissen.

Het vroege christendom stond zeer afwijzend tegenover de astrologie als fatalistisch geloof (astrologisch determinisme), omdat hiermee de vrije wil van de mens om te kiezen tussen goed en kwaad werd uitgeschakeld. Tertullianus (kerkgeleerde, 150-230) interpreteerde het bezoek van de Wijzen uit het Oosten aan de kribbe en het feit dat ze langs een andere weg dan ze gekomen waren, terugkeerden (Matth. 2: 12) als een bewijs dat astrologie was toegestaan tot de geboorte van Christus, maar van toen af verboden¹⁷. De kerkvader Augustinus beschouwde de voorspellingen van astrologen als ingevingen van demonen. Een goed christen behoorde zich dus afzijdig te houden van deze praktijken. Maar terwijl Augustinus het astrologisch determinisme verwierp, gaf hij wel toe dat de sterren en planeten invloed hadden op het menselijk lichaam. Met andere woorden: de invloed der hemellichamen is geen onontkoombare macht die de vrije wil van de mens uitsluit. De invloed van de planeten op de mens is zuiver fysiek; de ziel wordt niet aangetast door kosmische invloeden. Degenen die hun lichamelijke neigingen kunnen overwinnen, weten zich ook te onttrekken aan de invloed der planeten. Maar omdat

16 L. Thorndike, The sphere of Sacrobosco and its commentators. Chicago, 1949, p. 119-120 en p.206-207. Zie voor de vergelijking van de vlieg en het rad bijvoorbeeld ook Natuurkunde, vs. 393-399. Verwijzingen naar verdere literatuur hierover, zie Natuurkunde, dl. 1, p.29.

17 Dijksterhuis, p.105.

[p. 9]

het nu eenmaal zo is dat de meeste mensen zich door hun lichamelijke neigingen laten leiden, gelukt het de planeten in de meeste gevallen toch om hun invloed te doen gelden¹⁸.

De astrologie als leer drong pas goed door in het middeleeuwse Westen na kennismaking met de Arabische astrologie. In de 12e en 13e eeuw werden vele astrologische geschriften uit het Arabisch vertaald in het Latijn aan de vertaalscholen in Toledo en Cordoba (Spanje). Bekende astrologen uit deze tijd zijn Michael Scotus (Aristoteles-vertaler, hofastroloog van Frederik II, arts en filosoof) en Albertus Magnus. Thomas van Aquino (theoloog uit de 13e eeuw, leerling van Albertus Magnus) geeft een synthese van astrologie en kerkelijke leer: de wil van God wordt via de engelen doorgegeven aan de verschillende planeten, en deze beïnvloeden de elementen, mens, plant en steen. Ook hij stelt dat de hemellichamen alleen invloed hebben op de materie en niet op de menselijke geest. De wil blijft vrij; fatalisme en determinisme zijn uit den boze¹⁹.

In het Firmament bevindt zich de dierenriem (zodiak). Deze moet men zich voorstellen als een 15^o brede band, waartegen wij vanuit de aarde de zon, de maan en de vijf overige planeten van west naar oost zien bewegen. Deze band is onderverdeeld in 12 delen van elk 30^o, de tekens van de dierenriem: Ram, Stier, Tweelingen, Kreeft, Leeuw, Maagd, Weegschaal, Schorpioen, Boogschutter, Steenbok, Waterman en Vissen. De namen van de tekens van de dierenriem worden in de Middeleeuwen vaak verklaard uit het karakter van het weer wanneer de zon zich in dat teken bevindt. Wanneer de zon bijvoorbeeld in Waterman staat, is het weer regenachtig. De tekens van de dierenriem worden gebruikt om de positie van de planeten te kunnen aanduiden. Uit de positie van de zon in de dierenriem kan men het seizoen aflezen. Zo begint de lente als de zon in het teken van Ram staat. De dierenriem heeft ook invloed op het karakter van de mens: mensen die geboren worden op een moment dat de zon in een bepaald teken staat, hebben ook een bepaald met dat teken overeenstemmend karakter. Behalve door de dierenriem wordt het karakter van de mens ook beïnvloed door de planeten.

Elk van de zeven planeten heeft een specifieke invloed op het aardse gebeuren en op het karakter van de aardbewoners. Saturnus veroorzaakt rampen op aarde en maakt de mensen somber en zwartgallig. De planeet Jupiter daarentegen zorgt voor vrede en welvaart; het menselijk karakter dat door Jupiter wordt beïnvloed is joviaal, blijmoedig en grootmoedig. De planeet

18 Lewis, p.103-104; Dijksterhuis, p.104-105.

19 Dijksterhuis, p.171; F. Boll, C. Bezold und W. Gundel, Sternglaube und Sterndeutung; die Geschichte und das Wesen der Astrologie. 2. Aufl. Leipzig etc., 1919, par. 4.

[p. 10]

Mars doet oorlogen ontstaan; iemand die onder haar invloed wordt geboren is vechtlustig en opvliegend. De planeet Zon brengt voorspoed en geluk; zij brengt wijze mensen voort. De planeet Venus heeft eveneens een gunstige invloed op aardse gebeurtenissen; zij maakt de mens lieflijk en mooi. Mercurius begunstigt een aktieve leefwijze en zorgt voor het artistieke en intellectuele temperament. Maan, de planeet die het dichtst bij de aarde staat ‘stimuleert de ongedurigheid: zij doet sommigen op reis gaan en maakt anderen maanziek (lunatiek)’²⁰.

De sfeer van de maan markeert de overgang naar het ondermaanse. Hiermee wordt dat deel van het universum bedoeld dat aan verandering onderhevig is: ‘that which is passible, mutable, perishable an subject to death’²¹. De aarde en alles wat daarop leeft maakt deel uit van het ondermaanse.

De (bolvormige!) aarde is verdeeld in vijf zones of aardgordels, waarvan er maar twee bewoonbaar zijn: arctica (te koud), winterkeerkring (bewoonbaar), equinox (te heet), zomerkeerkring (bewoonbaar) en antarctica (te koud). De bekende wereld bevindt zich in de winterkeerkring (de gematigde noordelijke gordel) en bestaat uit drie werelddelen: Europa, Azië en Afrika, die van elkaar gescheiden zijn door de Don en de Nijl. In de gematigde zuidelijke gordel (de zomerkeerkring) wonen de antipoden (tegenvoeters). Omdat de twee bewoonbare zones van elkaar gescheiden worden door een gordel van onverdraaglijke hitte (de equinox) kunnen de bewoners van de bekende wereld de antipoden nooit bezoeken. Over de antipoden deden dan ook de wildste verhalen de ronde! De kerk echter ontkende het bestaan van antipoden op grond van argumenten als: hoe kunnen er volkeren op aarde voorkomen die niet van Adam afstammen als er in de Bijbel staat dat Adam de stamvader van het menselijk geslacht is?²².

Bovengenoemde geografische gegevens die ontleend zijn aan antieke bronnen, werden in de Middeleeuwen aangevuld met en/of vervangen door een christelijke topografie. De middeleeuwse kaart van de bekende wereld (ook wel T-kaart of Noachidenkaart genoemd) is gebaseerd op de Bijbel. De verdeling van de wereld in drie delen steunt op Genesis 9:18-19. Uit de drie zonen van Noach is de gehele aarde bevolkt. Sem, de oudste zoon, kreeg het grootste deel toegewezen (Azië); de twee overige zonen verdeelden de rest: Europa kwam aan Japhet en Afrika aan Cham. Op de T-kaart is Jeruzalem het centrum van de wereld, overeenkomstig Ezechiël 5:5, en lag het Aards Paradijs in het oosten, volgens Genesis 2:8. De middeleeuwse wereldkaart is heilsge-

20 Gerritsen, p.7; vgl. ook Lewis, p.105-109.

21 Lewis, p.4.

22 J.K. Wright, The geographical lore of the time of the Crusades; a study in the history of medieval science and tradition in Western Europe. With a new introduction by C.J. Glacken. [ 2nd ed. ] New York, [1965], p.55-57.

[p. 11]

schiedenis-in-beeld. De onderliggende gedachte is dat God de wereld heeft geschapen met een bepaalde bedoeling en dat het de taak van de mens is om zich op aarde volgens Gods geboden te gedragen. Middeleeuwse wereldkaarten hadden dan ook een heel ander doel dan onze moderne kaarten: zij dienden om de Schepper te verheerlijken²³.

Het middeleeuwse universum is volledig gevuld: alle sferen en planeten hebben hun eigen bewoners. Een belangrijk deel van deze kosmische bevolking bestaat uit engelen, onzichtbare wezens, die als bemiddelaars optreden tussen God en de mensen. In de Middeleeuwen onderscheidde men negen koren van engelen: Seraphijnen, Cherubijnen, Thronen, Dominationen, Virtuten, Potestaten, Principaten, Aartsengelen en Engelen. Naast engelen huisvestte het heelal ook de zgn. ‘Intelligenties’: intellectuele geesten die de planetensferen besturen en die verantwoordelijk zijn voor de planetaire invloeden op aardse gebeurtenissen en het karakter van de aardbewoners (eenvoudig gezegd zouden we de intelligenties de ziel van de planeten kunnen noemen²⁴). In de vier ondermaanse sferen die corresponderen met de vier elementen (vuur, lucht, water en aarde) verblijven resp. de engelen (het laagste koor), de duivels/demonen, vogels en de aardbewoners: mensen en dieren.

Op de aarde wonen de mensen. De mens werd beschouwd als een wereld in het klein (mikrokosmos) om meer dan een reden. Hij verenigt in zich alle bestaansvormen van het universum ofwel de grote wereld (makrokosmos): met een steen heeft hij gemeen dat hij bestaat; hij groeit zoals een plant; hij voelt zoals een dier en hij denkt zoals een engel. Ook qua samenstelling is het menselijk lichaam analoog aan de opbouw van een gedeelte van de makrokosmos, nl. het ondermaanse. In navolging van de Antieken ging men er in de Middeleeuwen vanuit dat de bestanddelen van het ondermaanse (aarde, water, lucht en vuur) ontstaan zijn uit de combinatie van de vier eigenschappen, ook wel contrarien genoemd: warm, koud, droog en vochtig. Elk van de vier elementen wordt bepaald door twee van deze kwaliteiten. Het element aarde is droog en koud, het water koud en vochtig, de lucht vochtig en heet, en het vuur heet en droog. Deze inrichting van de makrokosmos is weerspiegeld in de opbouw van de mikrokosmos. Het menselijk lichaam bestaat uit vier lichaamsvochten of humoren die, net als de vier elementen, bepaald worden door de combinatie van contrarien: slijm (koud en vochtig); bloed (warm en vochtig); zwarte gal (koud en droog); gele gal (heet en droog). De leer van de vier lichaamsvochten die ontwikkeld is door de Griekse geneesheer Galenos

23 Vgl. W. Rosien, Die Ebstorfer Weltkarte. Hannover, 1952.
L. Bagrow, Die Geschichte der Karthographie. Berlin, 1951, p.28-36.

24 Lewis, p.113-121; vooral p. 115.

[p. 12]

(ca, 130-190), vormt de basis van de middeleeuwse geneeskunde en de middeleeuwse fysiognomie (leer van het menselijk karakter aan de hand van uiterlijke kenmerken).

De gesteldheid van het menselijk lichaam is afhankelijk van de onderlinge verhouding tussen de vier lichaamsvochten. Een harmonieuze vermenging van de vier humoren resulteert in een gezond lichaam. Is dit evenwicht verstoord, dan treedt er ziekte op. Bij het stellen van de diagnose speelt de astrologie een essentiële rol. Van een arts werd dan ook vereist dat hij op de hoogte was van de kosmische invloeden op het menselijk lichaam. Hij moest bijvoorbeeld weten welk lichaamsdeel of orgaan beheerst werd door welke planeet of door welk teken van de dierenriem; ook moest hij weten of de plaats van de maan in de dierenriem al dan niet gunstig was voor aderlaten, purgeren, of het innemen van medicijnen. Aangezien aan geneesmiddelen dezelfde eigenschappen werden toegekend als aan de vier humoren bestond de bestrijding van ziekte o.a. uit het toedienen van medicijnen die het verstoorde evenwicht moesten herstellen. Stelde een arts bijvoorbeeld vast dat het ongemak van zijn patiënt veroorzaakt werd door een overmatige hoeveelheid zwarte gal (koud en droog), dan schreef hij geneesmiddelen voor met tegengestelde eigenschappen (warm en vochtig) om zodoende het oorspronkelijke evenwicht te herstellen.

De leer van de vier lichaamsvochten vormt ook het uitgangspunt van de middeleeuwse fysiognomie. Het temperament (complexio) van een mens wordt bepaald door de samenstelling van de vier humoren. Op grond van de overheersing van een van de vier lichaamssappen onderscheidt men vier typen of temperamenten. De beste van de vier temperamenten is het sanguinische type. Bij dit type is het bloed het overheersende lichaamssap. De sanguinicus wordt gekenmerkt door een blozend uiterlijk; hij is meestal kort en dik, opgewekt, goedhartig, optimistisch en levenslustig. Bij het cholerische type is gele gal de dominante humor. De cholericus is lang en mager, uitermate opvliegend en wraakzuchtig van aard. Overheerst zwarte gal dan krijgt men te maken met het melancholische type. Dit type slaapt slecht, heeft vaak nachtmerries, bevat kortom alle kenmerken van een neurotisch karakter. De flegmaticus is waarschijnlijk het slechtste van de vier temperamenten: qua uiterlijk is hij meestal bleek en dik; vaak een saai en lusteloos persoon²⁵.

De samenhang tussen makrokosmos en mikrokosmos is schematisch weergegeven in Bijlage I.

25 Lewis, p. 169-174.

[p. 13]

De hechte samenhang tussen makrokosmos en mikrokosmos die uit deze beschrijving naar voren komt, is een van de vele voorbeelden die men in de Middeleeuwen gebruikte om de goedheid en de almacht van God te beklemtonen. Wij willen nogmaals wijzen op de speciale relatie tussen wetenschap en godsdienst in die tijd: het verwerven van inzicht in de materiële wereld was geen doel op zich, maar moest leiden tot hogere inzichten, d.i. tot kennis van God. Bepalend voor het middeleeuwse wereldbeeld is de gedachte dat God de hele schepping zodanig heeft ingericht dat de mens daaruit kan leren wat Zijn bedoelingen zijn met de mensheid. Inzicht in de inrichting van het heelal maakt de mens bewust van de schoonheid van de schepping en de liefdevolle hand die haar heeft geschapen. Tegelijkertijd blijft hij ervan doordrongen dat hij toch maar een bewoner is van de slechtste plek in het universum. ‘Waartoe zijn wij op aarde? Wij zijn op aarde om God te dienen en daardoor in de hemel te komen’. Deze regel uit de oude rooms-katholieke katechismus is kort samengevat de reden van bestaan voor een middeleeuwer: zich op aarde zo te gedragen dat hem na zijn dood de beste plaats van het universum ten deel zal vallen.