CARAN-conferentiebundel 6. Neerlandistiek in een meertalige Caribische context, met bijzondere aandacht voor vreemdetaalbenadering

[p. 81]

Het nut van een talenbeleid in Suriname
Usha Balesar, Instituut voor de Opleiding van Leraren, Suriname

In deze paper wordt er een voorstel voor een talenbeleid in Suriname gedaan. Hierbij geef ik aan waarom er ordening moet komen in de meertalige situatie van Suriname en wat het doel moet zijn van een talenbeleid. Tevens is het van belang in te gaan op wat het beleid zal zijn ten aanzien van de verschillende Surinaamse talen. Zo moet er onder meer aandacht komen voor de toekomst van enkele talen in Suriname die worden bedreigd.

De maatschappelijke relevantie ligt in het feit dat de meertaligheid in Suriname zorgvuldig in kaart moet worden gebracht, dat er regelingen komen voor het gebruik en de toekomst van de talen en dat de verschillende taalgroepen baat hebben hierbij. De wereld is rijk aan talen. De verdeeldheid van talen, waarbij men elkaars taal niet verstaat kan worden overwonnen door mensen die meer dan een taal spreken en daarmee de communicatie tussen de verschillende groepen op gang houden. Ook kan een tweede taal, de omgangstaal die vrijwel iedereen spreekt naast de officiële eerste taal, ervoor zorgen dat vrijwel alle bevolkingsgroepen met elkaar kunnen communiceren. Dit geldt zeker voor Suriname, aangezien Suriname een multiculturele samenleving is.

Een talenbeleid zou een systematische, structurele wijze van reageren op de taalsituatie in een land moeten zijn. Het is belangrijk dat er ordening komt in de meertalige situatie van Suriname. Hierbij is het evident dat alle groepen binnen de Surinaamse bevolking hun oorspronkelijke, taalkundige en culturele kenmerken kunnen behouden. Volgens prof. Frans Daems (UA), die mede-inleider was op het talenevenement in ICC Gent in september 2007, zijn talen op een school op verschillende manieren aanwezig: o.a. als vak en als middel voor communicatie en onderwijs. De overkoepelende term voor het beleid dat de school voor de omgang met die talen voert, is talenbeleid. Daarbij staan de zorg om en de beheersing van het Standaardnederlands centraal. Professor Daems ziet talenbeleid als onderdeel van het algemeen beleid op school.

De feitelijke taalsituatie in Suriname is door de bijzondere geschiedenis van het land tamelijk complex. De officiële taal is de taal van de ex-kolonisator, het Nederlands. Daarnaast is er de lingua franca (het Sranantongo). Inheemse talen van de oorspronkelijke bewoners behoren tot de Arawak en Carib taalfamilies. Een andere belangrijke groep vormen de marrontalen, zoals het Saramaccaans en Ndyuka. Uiteraard spelen ook de talen van de afstammelingen van de negen-

[p. 82]

tiende-eeuwse contractarbeiders uit Azië (het Hindoestaans, Javaans, Chinees) een belangrijke rol, en daarnaast de talen van oudere en recente migranten, waaronder het Haïtiaans-Creools, Braziliaans-Portugees, Guyanees-Engels, en de talen van recente Chinese migranten (Muysken, 2013).

Over het algemeen zijn er wereldwijd ruim 6000 talen in ruim 200 landen. De meerderheid van de bevolking is tenminste tweetalig. Het is bijvoorbeeld in Afrika moeilijk voor te stellen dat iemand eentalig zou zijn en heel veel mensen spreken daar tenminste drie talen: de taal van hun eigen groep, een breder gesproken regionale Afrikaanse taal en een Europese koloniale taal zoals het Engels of Frans. Volgens Muysken (2013) zijn er alleen in grote landen als de Verenigde Staten, Brazilie, China en Rusland eentalige sprekers. Door de globalisering verspreiden talen zich via de media en daarnaast migreren mensen meer binnen hun land, waardoor ook meertaligheid wordt gestimuleerd. In Suriname worden er verschillende talen gesproken zoals dat ook in Afrika en het Caribisch gebied het geval is. Het nut van een talenbeleid voor Suriname is dat er een functie wordt toegekend aan de verschillende talen die in Suriname worden gesproken.

Er is in Suriname betrekkelijk weinig discussie over het behoud van het Nederlands als de officiële taal van de overheid en de taal die in het onderwijs wordt gebruikt. Het herhalend onderzoek van 2020 ‘De staat van het Nederlands’ bevestigt deze uitspraak voor Suriname ook. Het doel was om een goed gefundeerd beeld te verkrijgen van het gebruik van het Nederlands en andere talen in vier domeinen, namelijk het talengebruik in het sociaal verkeer, op sociale media, op het werk en in het hoger onderwijs. Uit het onderzoek is gebleken dat het gebruik van het Nederlands in Suriname in alle vier gebieden/domeinen de meest gebruikte taal is en bij bepaalde domeinen zelfs is toegenomen, in vergelijking met 2018. Dus het Nederlands blijft de voornaamste rol innemen in Suriname. Er zijn wel mensen die het Nederlands associëren met het koloniale verleden en die het Sranan, Sarnami of het Engels een belangrijker plaats willen geven. Toch blijft het Surinaams-Nederlands de meest gesproken taal in Suriname. Deze variant van het Nederlands wijkt qua grammatica en woordvolgorde in de zinsbouw weinig af van het Standaardnederlands.

Er wordt door opeenvolgende regeringen weinig aandacht besteed aan een algemeen talenbeleid, terwijl het voor de ordening in de meertalige situatie in Suriname van belang is dat er een gestructureerd talenbeleid wordt uitgevoerd.

Hierbij enkele zaken die de verschillende beleidsmakers hebben gerealiseerd van 2010-2015.

2010-2012: minister Sapoen zorgde voor de implementatie van de Wet van Nova uit 2007 en de benoeming van een commissie die een

[p. 83]

taalwet en de instelling van een Taalraad moest voorbereiden. De concepten van de Taalwet en de instelling van de Taalraad werden bij de Staatsraad ingediend en wel besproken maar verder is tot nu toe er niets mee gedaan. De commissie bestond uit de volgende taaldeskundigen: Renata De Bies, Hein Eersel en Lila Gobardhan.

In 2011 werd een accreditatieraad ingesteld, die het hoger onderwijsveld conform de Wet NOVA vertegenwoordigt.

In 2013 trad Ashwin Adhin als minister aan. Hij hield zich meer bezig met onderwijsprojecten zoals:

-op alle niveaus in het onderwijs ICT als hulpmiddel inzetten;

-het oprichten van het schakelinstituut voor het Schakelinstituut Middelbaar Onderwijs (SMO). Leerlingen krijgen na voltooiing de kans te kiezen voor het IMEAO of deelname aan een toelatingsexamen vwo/havo.

Deze zaken hebben niets met taalbeleid te maken.

Er is dus een begin gemaakt met de modernisering van de Onderwijswetgeving. De Wet op het Basisonderwijs en de Wet op het Hoger Onderwijs werden voorbereid. Daarna was het een hele poos stil. Sinds 2 december 2021 is er een Nationale Taalraad geïnstalleerd. Renata De Bies is de voorzitter van dit overlegorgaan. De Taalraad is op de eerste plaats een adviesorgaan ter beschikking van het Ministerie van Onderwijs, Wetenschap en Cultuur. De instelling van deze Taalraad is noodzakelijk geweest ter regulering en ordening van de meertaligheid in Suriname, en ter bescherming van de taalrechten van alle ingezetenen van het land.

Voorstel talenbeleid in Suriname

In 1876 werd de Leerplichtwet ingesteld en daarmee werd Nederlands de schooltaal. Deze opgelegde taal werd in de loop van de tijd de taal van Suriname, met een variant die nu Surinaams-Nederlands wordt genoemd. In de meertalige samenleving van Suriname is het Nederlands de eerste en enige officiële taal. Het is aan de overheid om daar een of meer officiële talen aan toe te voegen en een gestructureerd talenbeleid vast te stellen voor alle overige talen die in het land worden gebruikt. Deze talen moeten een status krijgen en indien nodig, worden beschermd.

Het ligt voor de hand om in een maatschappij als Suriname niet een prescriptief talenbeleid te schrijven, maar een faciliterend talenbeleid. Talen zijn dynamisch en volgen de maatschappij in haar ontwikkeling. Als het talenbeleid in Suriname faciliterend is, kan het gericht worden op de maatschappij die mensen kansen biedt voor werk en studie. In het talenbeleid moet er rekening gehouden worden met mensen die zich niet kunnen uitdrukken in het Nederlands. Nederlands blijft de officiële taal, maar als mensen moeite hebben iets onder woorden te brengen in die taal, zouden zij gebruik moeten kun-

[p. 84]

nen maken van een van de hulptalen (moedertalen), naast de instructietaal (Nederlands). Dus er moet regulering komen in de meertalige situatie.

Ook kan in het voorstel voor een talenbeleid worden opgenomen dat het Engels, nu al een belangrijke taal in Suriname, in het onderwijs een prominentere rol krijgt. Zelfs kan worden overwogen het Engels als een van de officiële talen in Suriname in te voeren. Wel moet er rekening gehouden worden met het feit dat er op hoger niveau geen Engels wordt gedoceerd, er is (nu nog) geen moB Engels, en ook geen masteropleiding. Daarnaast moet er aandacht worden besteed aan de toenemende invloed van het Chinees en het Portugees, onder meer met het oog op de bestaande en toekomstige handelsbelangen van Suriname. Als een taal ingevoerd wordt als officiële taal, moet er eerst nagegaan worden wat de noodzaak is om die taal als officiële taal in te voeren, welke de redenen zijn om die taal in te voeren en wat de onderliggende gedachten daarvoor zijn. Om het Engels als officiële taal in te voeren, kan worden verwezen naar het globaliseringsproces, waarin het Engels een wereldtaal is. Overigens kan dit, zij het in mindere mate, ook van het Spaans worden gezegd. Het komt nu steeds meer voor dat wij ons land in verschillende delen van de wereld moeten vertegenwoordigen. Suriname maakt ook deel uit van verschillende wereld-, politieke en handelsorganisaties, zoals het Caricom.

In het voorstel van een talenbeleid in Suriname zal er rekening moeten worden gehouden met taalgemeenschappen. Hierbij wordt gedacht aan de inheemse talen in Suriname. Nederlands is de onderwijstaal in Suriname, maar aan kinderen die het Nederlands niet of onvoldoende beheersen, moeten hulpmiddelen worden aangeboden. Om de achterstand in het binnenlands onderwijs in te lopen zou er ondersteuning van hulptalen ingezet kunnen worden.

In het voorstel dienen ook de domeinen gespecificeerd te worden. Voorts dient erover gewaakt te worden dat er een adequate termininologie ontwikkeld wordt binnen die diverse domeinen. De volgende domeinen dienen opgenomen te worden in het talenbeleid:

-een talenbeleid voor justitie.

-een talenbeleid voor het onderwijs.

-een talenbeleid voor de gewone burger.

Alle taalgemeenschappen in Suriname hebben het recht de taal te kiezen waarin zij in de rechtbank aangesproken willen worden. Alle taalgemeenschappen in Suriname hebben het recht hun eigen taal te gebruiken, te handhaven en te bevorderen in alle vormen van culturele expressie. Ze hebben het recht om hun talen in een erkende positie te zien bij culturele instellingen, evenementen, culturele manifestaties en bij culturele activiteiten zoals bioscopen, musea, archieven, folklore, en bij alle andere uitingen van het culturele leven.

[p. 85]

Ze hebben het recht hun eigen systeem van eigennamen te behouden en te gebruiken in alle gebieden en bij alle gelegenheden. Kambel e.a. (2015) geven in ‘Handleiding voor lerarenopleiders in Suriname’ het volgende aan: Onderwijs dat de eigen culturele identiteit respecteert is zo belangrijk, dat het recht erop internationaal is vastgelegd. Het VN Verdrag voor de Rechten van het Kind 4 (dat door vrijwel elk land ter wereld - inclusief Suriname - is ondertekend) stelt in artikel 29: ‘dat onderwijs onder andere gericht dient te zijn op het bijbrengen van respect voor de ouders van het kind; voor de eigen culturele identiteit, taal en waarden; voor de nationale waarden van het land waar het kind woont; voor het land waar het kind is geboren; en voor andere beschavingen dan de zijne of de hare.’ Het voornoemde is een van de fundamenten voor de formulering van het talenbeleid in Suriname.

Op 12 december 2003 tekenden de Nederlandse Taalunie en de Republiek Suriname in Brussel een associatieovereenkomst (Nederlandse Taalunie, 2005). Suriname trad daarmee officieel toe tot de Nederlandse Taalunie, een intergouvernementele beleidsorganisatie waarin Nederland, België (Vlaanderen) en Suriname samenwerken op het gebied van de Nederlandse taal, het taalonderwijs en de Nederlandse letteren. Alle activiteiten die de Taalunie onderneemt, worden uitgevoerd in samenwerking met de regeringen van de betrokken landen. In deze activiteiten staan de belangen van de taalgebruiker voorop. De Taalunie beijvert zich ervoor dat alle Nederlandssprekenden hun taal op een doeltreffende en creatieve manier kunnen gebruiken (R. Brandon, 2007). Het volgende citaat geeft ook de noodzaak voor de formulering van een talenbeleid in Suriname aan. Het citaat is gehaald uit het verslag van de Taalunie in Paramaribo tijdens een driedaags congres in 2005 onder de titel ‘Onderwijs in en van het Nederlands in Suriname’.

‘In het geval van de ontwikkeling van een taalbeleid voor Suriname in het algemeen en een schooltaalbeleid voor het onderwijs in Suriname in het bijzonder, waarin naast het Nederlands ook de moedertalen van de leerlingen en het Sranan als lingua franca een rol spelen, zijn empirische sociolinguïstische gegevens over de taalsituatie in Suriname en over de wijze waarop mensen in deze situatie van meertaligheid talig functioneren van centraal belang.’

Het voorgaande is een reeks van minimumeisen die aan een talenbeleid dienen te worden gesteld. Het moge duidelijk zijn dat de implicaties hiervan enorm zijn. Het is ondoenlijk en vermoedelijk peperduur om alle teksten van wetten, regelingen, overheidspublicaties en dergelijke op korte termijn in die vele diverse talen ter beschikking te stellen. Dat hoeft overigens niets af te doen aan het recht van een burger op een vertaling in zijn eigen taal, als daarom wordt gevraagd. Hieruit vloeit voort dat er adequate vertaalopleidingen

[p. 86]

moeten komen. Verder dient het voorstel overgangsregelingen te bevatten waarin doelen met betrekking tot de verschillende talen worden aangegeven, met een termijn waarop die doelen moeten zijn verwezenlijkt.

Vooral met betrekking tot het onderwijs moet de wet heel duidelijk zijn ten aanzien van de officiële taal van het land, de taal van het onderwijs en de rol die de overige talen in het curriculum moeten of kunnen vervullen. Zo kan eraan worden gedacht het Nederlands bij sommige taalgroepen niet als eerste, maar als tweede taal te onderwijzen. Een goede beheersing van het Nederlands is dan nog steeds het doel, maar de manier waarop het taalonderwijs wordt gegeven zou dan beter kunnen aansluiten bij de voorkennis van de kinderen en jongeren.

Niet het doel, maar de methode zou dan veranderen.

Het is zowel voor de samenleving als voor Suriname van groot belang dat er een faciliterend talenbeleid wordt ingevoerd. Het beleid moet toekomstbestendig zijn. Zo moeten de moedertalen worden beschermd en nieuw beleid moet worden geformuleerd ten aanzien van talen die nu nog op bescheiden schaal worden gebruikt, maar die in de toekomst van groter belang zullen worden. Daarbij kan aan Chinees, Portugees en Spaans worden gedacht.

Geraadpleegde literatuur

Charter on language policy and language rights in the Creole-speaking Caribbean. Jamaica: Kingston, 2011.

Hendrickx, Els et al. 2010. Liever meer of juist minder? Over normen en variatie in taal. Academia Press.

Kambel, Ellen-Rose (2015). Omgaan met diversiteit. Paramaribo

Kroon, Sjaak & Kutlay Yağmur. Taalbeleidsonderzoek en taalbeleidsontwikkeling voor het onderwijs in Suriname. OSO 32 (2013): 20-35

Muysken, Pieter. Meertaligheid in het Caribisch gebied en Suriname. OSO 32 (2013): 9-19

The Asmara declaration on African languages and literatures. Article copyright Cultural Survival, Inc, 2001.

Universal declaration of linguistics of rights. Barcelona, 1996.

Geraadpleegde websites:

http://www.dbnl.org/tekst/_han001200701_01/_han001200701_0 1_0038.phphttp://www.dbnl.org/tekst/koef001tale01_01/

Van taalbeleid naar talenbeleid - PDF Gratis download (docplayer.nl)

Nationale Taalraad voor Suriname geïnstalleerd door minister | Suriname Nieuws Centrale