CARAN-conferentiebundel 1. Conferentie Neerlandistiek in het Caribisch Gebied 2011. Symposium Nederlands als Vreemde Taal in het Onderwijs 2008

[p. 78]

De Surinaamse meertaligheid
Lila Gobardhan-Rambocus - Instituut voor de Opleiding van Leraren, Suriname

In deze bijdrage vertel u graag het een en ander over de Surinaamse meertaligheid die dit jaar in Suriname breed in de belangstelling staat.

Op 15 maart 2011 heeft de Minister van Onderwijs en Volksontwikkeling de Adviesgroep Taalraad ingesteld. Deze diende een conceptwet voor een taalraad en een concept taalwet voor te bereiden. Daar in Suriname meer dan twintig talen gebruikt worden, besloot de adviesgroep consultaties te houden, waarvoor de verschillende taalgroepen uitgenodigd waren. De hearings zijn afgesloten met een taalconferentie. In deze bijdrage ga ik in op de meertaligheid en op de werkzaamheden van de adviesgroep.

Suriname is een meertalig land. Er worden meer dan twintig talen gesproken, omdat alle groepen die er kwamen, hun talen als deel van hun cultuur meebrachten. Sommige talen, zoals het Sranan en het Sarnami, hebben zich in Suriname ontwikkeld. Andere, met name het Surinaams-Nederlands en het Surinaams-Javaans, zijn variaties van talen, zoals die in Nederland resp. Java, gesproken worden.

Meertaligheid heeft zowel betrekking op de sprekers als op de taalsituatie. In een land kunnen meertalige situaties voorkomen, maar er hoeven niet per se veel meertalige sprekers te zijn, dat wil zeggen mensen die regelmatig meer dan één taal gebruiken. In Suriname is dit laatste wel het geval. Bijna iedereen is op zijn minst tweetalig. Die meertaligheid is een verschijnsel dat net zo oud is als Suriname. Vanaf 1651, als de plantagekolonie gesticht wordt, is ons land meertalig. Er woonden toen al verschillende indianenstammen elk met hun eigen taal en met de stichters kwam het Engels, met de joden het Portugees. Met de Engelsen kwamen tot slaaf gemaakte Afrikanen mee, die ook hun eigen taal/talen meebrachten. Deze slaven werkten op de plantages samen met Engelse contractarbeiders (veroordeelden, zwervers en anderen), afkomstig uit de lagere sociale klassen, ook uit Schotland en Ierland. Hieruit ontstond een contacttaal, een pidgin, de voorloper van het Sranan, dat gedurende lange tijd Neger-Engels genoemd werd.

Als Suriname ruim dertig jaar (1683) later verkocht wordt, besluit een van de eigenaren zelf gouverneur van Suriname te worden en met hem komen veel Fransen mee, Hugenoten, gevlucht vanwege hun godsdienst. Hun thuistaal is Frans. Tot aan het einde van de 19^e eeuw (1898) werden in de Hervormde Kerk, de staatskerk, ook diensten in het Frans gehouden. In de 18^e eeuw komen groepen Duitssprekende immigranten naar Suriname.

Gedurende twee eeuwen hebben al de bovengenoemde groepen mensen hun eigen talen gehanteerd en daarnaast werden ze verplicht voor de officiële communicatie het Nederlands te gebruiken. Suriname was immers een Nederlandse kolonie.

[p. 79]

Vanaf 1667 is het Nederlands de officiële taal van Suriname, hoewel de bewoners nauwelijks Nederlands kenden. Alle officiële correspondentie diende in het Nederlands gevoerd te worden. Al voor de slavernij wordt afgeschaft komen in 1853 de eerste contractarbeiders: Chinezen uit Nederlands-Indië en later uit Zuid-China. Vanaf 1873 kwamen Hindostanen uit Brits-Indië en sedert 1890 Javanen uit Nederlands-Indië. Alle nieuwe groepen met hun eigen talen. Doordat het grootste deel zich na de contractperiode een bestaan in de kolonie opbouwde, veranderde het demografische karakter van de samenleving. De bevolking van Suriname werd zeer divers en de talen van de blijvende bevolking rekenen we nu tot de nationale talen.

Het overheidsbeleid is, zeker in de koloniale tijd, nooit uitgegaan van meertaligheid. Toen in 1876 de leerplicht werd ingesteld, werd begonnen met ‘een beschavingsoffensief’, de vernederlandsing van de samenleving. De kinderen van ex-slaven moesten onderwijs genieten in het Nederlands, terwijl hen daarvoor het Nederlands onthouden was. Twee jaar later gold de leerplicht ook voor de kinderen van de Hindostaanse immigranten, maar deze kinderen gingen toen niet naar school.

De koloniale overheid bepaalde dat gewerkt moest worden aan ‘de samensmelting van alle groepen tot één Nederlandse taal- en cultuurgemeenschap’. Ook de creoolse elite vond dat, omdat onder haar het Nederlands het beste verbreid was. Ze werkte vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog hard mee aan het behoud van de sterke positie van het Nederlands. Het Nederlands werd gezien als hèt middel ‘om deel te nemen aan de algemene Europese cultuur, aan het verwesteringsproces’, aldus Lichtveld, van 1949-1951 de eerst Surinaamse minister van Onderwijs en Volksontwikkeling, bij u misschien beter bekend als de auteur Albert Helman. Bij een eventuele taalkeuze van Suriname moest duidelijk zijn dat geen van de moedertalen ervoor in aanmerking kwam de plaats van het Nederlands in te nemen. Het Nederlands was dé taal die bij het onderwijs gehanteerd diende te worden, omdat de intellectuele bovenlaag van Creolen en Hindostanen het Nederlands reeds aanvaard had, stelde Ferrier in 1950 (1950: 113-114). Hij was later (1955-1958) minister-president van Suriname, dus in een positie zijn denkwijze ingang te doen vinden.

Suriname is ondanks de taalpolitiek van de overheid in de 20^e eeuw tot 1975 een meertalig land en zal dat blijven, naar het zich laat aanzien. Er zijn nieuwe talen bijgekomen: Braziliaans en Mandarijn. De talen, die deze meertaligheid uitmaken, zullen in aantal blijven wisselen en daarbinnen zal het Nederlands - zeker in de komende jaren - zijn belangrijke positie behouden, omdat het Nederlands van een opgelegde taal een eigen taal is geworden. De meeste Surinamers, waar ze ook vandaan kwamen, hebben zich enorm veel moeite getroost het Nederlands te leren. Voor grote delen is het Nederlands dé sleutel tot maatschappelijke vooruitgang (geweest).

[p. 80]

Het Ministerie van Onderwijs wil ordening brengen in deze meertaligheid en daarom kreeg de aan het begin genoemde Adviesgroep Taalraad als opdracht een conceptwet en een taalwet voor te bereiden. Eerst is zij nagegaan hoe landen in het algemeen met meertaligheid omgaan. Daarnaast heeft zij de complexiteit van hun taalsituatie bekeken in landen als Zuid-Afrika en India. Zuid-Afrika heeft nu de meeste officiële talen (11) en daarna volgt India. Tijdens de apartheid was Zuid-Afrika officieel een tweetalige samenleving: Engels en Afrikaans. De bevolking (45 miljoen mensen) gebruikt dagelijks ruim 25 talen, terwijl de nieuwe regering ervoor koos 11 officiële talen te hanteren. In feite is het Zuid-Afrikaanse taalregime van vóór de Apartheid voortgezet, simpelweg omdat er tot nu toe onvoldoende financiële middelen worden vrijgemaakt om de 9 officiële (Afrikaanse) talen verder te ontwikkelen. De percentages voor de moedertalen van de bevolking zijn: 13 % Afrikaans; 8% Engels; 78% Afrikaanse talen en 1% andere talen. De Pan South African Language Board, opgericht door het parlement, ondersteunt de bevordering van de meertaligheid in Zuid-Afrika en het respect voor andere talen en talen van verschillende religieën, zoals Duits, Grieks, Gujrati, Hindi, Portugees, Tamil, Telugu, Urdu, Arabisch, Hebreeuws en Sanskriet. Het Engels is in de Zuid-Afrikaanse taalsituatie een lingua franca.

In India kent ruim 50% van de bevolking het Hindi, de officiële taal; zes talen: Bengali, Hindi, Marathi, Tamil, Telugu en Urdu zijn voor ruim 75% de moedertaal, Hindi is hiervan de grootste en is de derde taal (na Mandarijns Chinees en Engels) van de wereld. De verschillende Indiase staten hebben hun eigen talen. De centrale overheid communiceert met haar deelstaten in zowel het Hindi als het Engels. Voor het onderwijs wordt het Engels een steeds populairdere taal. Grote delen van India kiezen naast hun eigen taal voor het Engels vanwege de marktwaarde daarvan.

We hebben ten slotte ook naar de vroegere Nederlandse Antillen gekeken, de Landsverordening talen (drie officiële talen). Hoe dat in de praktijk werkt was op dat moment niet duidelijk, maar ik hoop hier meer te weten te komen.

Belangrijk voor de Adviesgroep Taalraad waren ook de consultaties gehouden met de verschillende taalgroepen in Suriname. Deze gaven hun wensen te kennen met betrekking tot hun eigen talen, de taal/talen die zij zouden zien als officiële taal of talen van Suriname, de positie van het Engels en van de Surinaamse talen. De hearings zijn goed verlopen. Bijna alle groepen wensten én de status-quo te handhaven - voorlopig althans voor wat het Nederlands betreft -, daarnaast wensten zij erkenning van hun talen, opvang van hun kinderen in de moedertaal en een belangrijke plaats voor het Engels vanwege de oriëntatie op het Caraïbisch gebied en de wereld.

Begin augustus heeft de Adviesgroep Taalraad haar werkzaamheden afgerond en haar verslag aangeboden. De minster van Onderwijs is nu aan zet.