Contour. Jaargang 2

[p. 249]

Herman Post
Toneel en televisie

In een interview in Les Arts verklaart Jean Vilar, dat televisie niet het ideale medium is voor toneel. Direkte reportages op sociaal, economisch of welk ander terrein ook, dat is pas televisie. Maar elk toneelstuk - ook van Sophocles of Shakespeare - zinkt in het niet, zo meent hij, bij de lancering van een Geminicapsule of bij kosmonauten die in de ruimte rondwandelen. ‘Quel théâtre, alors!’ roept Jean Vilar uit. Hoewel men dit soort opmerkingen, gemaakt in een interview, nooit al te serieus moet nemen, blijkt hieruit toch wel eens te meer, hoezeer een volbloed theaterman als Jean Vilar, die toch bepaald wel nieuwe wegen heeft durven inslaan, het medium televisie als overdrachtsmiddel voor toneel afwijst. In deze mening staat hij niet alleen. Niet slechts in de toneelwereld, maar ook in de televisiewereld kan men meermalen horen verkondigen, dat toneel niet op de beeldbuis thuishoort. Het waarom hiervan wordt echter zelden duidelijk gemaakt, terwijl ook de praktijk deze mening lijkt te logenstraffen. Belangrijke Westeuropese landen, zoals Engeland, Frankrijk, Duitsland en ook Nederland blijken immers nog altijd een respektabel aantal dramatische produkties uit te zenden. Engeland en Nederland halen beide zelfs een gemiddelde van drie stukken per week, dat wil zeggen zo'n 130 à 140 per jaar. Voor Nederland betekent dat, dat de televisie tweemaal zoveel stukken uitzendt als de gezelschappen in première brengen. Maar, zeggen de tegenstanders dan, kijk eens naar Amerika; daar komt zelden of nooit een toneelstuk op het scherm, terwijl men daar toch het verst gevorderd is op het gebied van de televisie. Afgezien van het feit, dat het laatste alleen in technisch opzicht waar is, liggen de zaken in Amerika fundamenteel anders, omdat de televisie in dat land voor de volle honderd procent kommercieel is. Nuttiger is het, eens na te gaan, in hoeverre televisie zich principieel niet laat verenigen met toneel. Al gauw denkt men dan aan eenzelfde kontroverse, als die in het verleden tussen de speelfilm en het toneel heeft bestaan. Ook toen heeft men de film als een soort surrogaat-toneel willen beschouwen en heeft het jaren geduurd voor de film als zelfstandige, kreatieve kunstvorm werd geaccepteerd. Dat deze kontroverse in vele opzichten te vergelijken is met de huidige tussen toneel en televisie is niet toevallig, omdat de televisie in technisch opzicht veel overeenkomst vertoont met de film, terwijl ook de emotionele bezwaren van de toneelwereld t.a.v. film en televisie veelal dezelfde zijn.

Als de film zijn artistiek bestaansrecht verworven heeft, waarom zou de televisie dat dan ook niet kunnen? Het vinden van een antwoord op deze vraag is

[p. 250]

hetzelfde als het zich afvragen of de technische uitvinding ‘televisie’ mogelijkheden tot expressie heeft, die film noch toneel kunnen bieden. Wat zijn nu de technische verschillen tussen televisie en toneel? Allereerst is er het beeld, zoals dat op de kijker of toeschouwer afkomt. Het toneelbeeld is driedimensionaal, terwijl de televisie (en de film) het met een dimensie minder moeten doen. De film heeft echter bewezen, dat het tweedimensionale beeld niet minder zeggingskracht hoeft te hebben en bovendien zal geen kijker de knop omdraaien, omdat hij zijn driedimensionale beeld mist. En er zullen weinig acteurs woedend de studio uitlopen, omdat hun hoofd slechts tweedimensionaal op het scherm komt. Ook de grootte van het televisiebeeld komt verhoudingsgewijs aardig overeen met dat van de schouwburg of de bioskoop. Moet men het zoeken in het ontbreken van kleur? Welnu, het heeft weinig zin om hier in diskussie te gaan over iets waar men in de filmwereld nog steeds niet uit is. In ieder geval ontlenen veel toneelstukken en films juist hun kracht aan de zwart-wittinten en zal de kleurentelevisie de lacune, als die al mocht bestaan, wel opvullen. Het televisiebeeld mist dus niets, dat toneel- en filmbeeld wel zouden hebben.

... Brecht, televisieauteur...

Veel belangrijker is dan ook de werkwijze van de televisie. Deze is namelijk tweeslachtig, doordat men zowel elementen aan het toneel als aan de film ontleend heeft. Heeft men enerzijds, door het gelijktijdig gebruik van de kamera's, de kontinuïteit van de opbouw van de rol grotendeels kunnen bewaren, anderzijds heeft men dezelfde mogelijkheden van beeldkompositie als de film. Door het gebruik van b.v. close-ups kan deze beeldkompositie veel intensiever werken dan het eenzijdige totaalbeeld van het toneel. Hier biedt de televisie dus iets wat het toneel en de film niet bieden, namelijk een grotere intensiteit door het kombineren van de dramatische opbouw van een toneelrol en de betere beeldkompositie van de film. Dat deze kombinatie artistieke waarde kan hebben, hoef ik niet aan te tonen, maar dat moet de auteur of regisseur doen die bereid is deze mogelijkheid te onderzoeken. Vooral Engelse auteurs als Harold Pinter, John Speight en anderen zijn daar al bijzonder goed in geslaagd, meen ik. Is het bovendien niet opvallend, dat de stukken van Harold Pinter, die bijna allemaal voor de televisie geschreven zijn, als toneelvoorstellingen vaak belangrijk minder zeggingskracht hebben en dat wie sommige Duitse produkties van de stukken van Bertold Brecht ziet, haast gaat geloven, dat Brecht b.v. Die sieben Todsünden voor de televisie heeft geschreven?

[p. 251]

Evenals de speelfilm het toneelstuk als basis heeft losgelaten, zal ook de televisie dat moeten doen. In Engeland heeft men reeds lang begrepen, dat televisie andere eisen stelt dan het toneel, zodat men daar tientallen auteurs (en goede!) vindt, die speciaal voor de televisie schrijven.

Wanneer men echter het bestaande toneelrepertoire op de beeldbuis brengt, kan het medium televisie weinig anders doen dan registreren. Precies zoals televisie het wandelen van de ruimtevaarder in de ruimte registreert. Een dergelijke registratie heeft dan niets met kreativiteit noch met theater te maken, al beweert Jean Vilar van wel. Maar zelfs al zou toneel op de televisie slechts registratie zijn en zodoende een flauw (?) aftreksel van het theater, dan nog is het belangrijk, dat de televisie toneel brengt. De toneelacteur en -auteur zouden het geweldig moeten vinden een miljoenenpubliek te kunnen bereiken, dat in geen honderd jaar via de schouwburg bereikt kan worden. Wellicht zal dit miljoenenpubliek minder gekoncentreerd kijken en zal veel van de gebrachte ideeën in koffie verdrinken, maar ik vraag mij af, of dat nu wel zo rampzalig is. Immers, een negatieve reaktie is altijd nog belangrijker dan helemaal geen reaktie. Daar komt nog bij, dat televisie de kijker niet alleen lui maar ook kritisch maakt. Misschien ligt de oorzaak van de achteruitgang in de toeloop naar het toneel dan ook gedeeltelijk in de soms op laag niveau en met de losse pols gemaakte dramatische produkties op de televisie.

Als de toneelman dus niet gelooft in televisie als dramatisch expressiemiddel, dan zal hij in ieder geval moeten geloven in televisie als huisbioskoop. Een huisbioskoop die een groter publiek trekt dan elk ander kommunicatiemiddel; iets wat van onschatbare waarde is als men overtuigd is van de noodzaak van toneel. Behalve technische bezwaren heeft de rechtgeaarde theaterman veelal ook emotionele bezwaren tegen televisie. Kunnen vele acteurs slechts moeilijk wennen aan het onderbreken van de opbouw van hun spel tijdens de voorstelling (wat steeds meer gebeurt) en aan de zorg van de regisseur voor zijn ‘plaatje’, een zorg die dus niet aan hen besteed wordt, ook voelen zij als het grootste bezwaar van het spelen voor de televisie het ontbreken van het publiek. De wisselwerking die er tussen acteur en publiek zou bestaan, moet de acteur hierdoor missen. Hier ligt inderdaad het kernprobleem.

Hoewel ik persoonlijk geloof, dat het toneel tot nu toe het publiek niet alleen verwaarloosd, maar vaak zelfs geminacht heeft - iets wat ik zeer slecht kan verdragen, omdat ik zelf tot het publiek behoor - geloof ik dat het toneel een

[p. 252]

direkt kontakt met het publiek niet kan missen. Het toneel is het enige medium waar de man in de zaal een essentieel en kreatief onderdeel moet zijn van de theaterdriehoek: auteur, acteur en publiek. Tot nu toe is deze man echter nooit aktief betrokken geweest bij het theatergebeuren, tenzij als betaler van het entreebewijs. Terecht probeert men dan ook bij het zoeken naar wegen om het hedendaags toneel nieuw leven in te blazen, het publiek op te sporen, te bevechten en te betrekken bij wat er op het toneel gebeurt. Juist omdat het publiek zo des toneels is, is dit noodzakelijk.

De film en de televisie zullen het altijd met een passief publiek moeten doen. Daarom kan het toneel de televisie slechts afwijzen met het argument, dat er geen publiek is. Maar het heeft dan ook de plicht om zijn publiek te gebruiken en er mee te werken. Blijft men het publiek beschouwen als een groep mensen die beleerd en vermaakt moeten worden, dan kan de televisie deze taak overnemen en wel met héél wat meer rendement omdat zij een aanmerkelijk groter publiek met aanmerkelijk minder kosten bereikt. Alle andere argumenten dat toneel niet geschikt zou zijn voor de beeldbuis doen niet ter zake. Het enige wat het toneel heeft en de televisie altijd zal missen is dat contact met het publiek. Dus, Jean Vilar en alle anderen: misschien moet u nooit meer toneel op de televisie brengen, maar dóet u dan ook wat met uw publiek.