Contour. Jaargang 2

[p. 104]

Herman Post
Toneel en de dans der miljoenen

Ongeveer twee jaar geleden dook er in de Nederlandse toneelwereld het blad Teatraal op, waarin de akteur Hans Croiset en anderen op opmerkelijke wijze tekeer gingen tegen het huidige toneelbestel, het commerciële beleid van de direkties, de onverschilligheid van de akteur voor zijn publiek en nog meer van dat soort zaken. Momenteel pruttelen de direkteur Hans Croiset en dezelfde anderen nog wat na in het maandblad Het Toneel. Ongeveer een jaar geleden publiceerde de N.V.T. (Nederlandse Vereniging voor Tonelisten) een nota ‘De toekomst van het toneel’, waarin zij voorstellen en suggesties deed voor een herziening van ons huidige toneelbestel, waarover de N.V.T. en Hans Croiset nog steeds aan het woord zijn in Het Toneel (waarin Teatraal is opgenomen).

Zij waren niet de eersten en zijn ook niet de enigen, die niet gelukkig zijn met de huidige situatie, want reeds jarenlang wordt van vele kanten aangedrongen op herziening ervan. Het lijkt mij echter, dat men steeds een belangrijke oorzaak van de ellende over het hoofd heeft gezien: het effect van subsidiëring door de overheid. Nergens ter wereld kent men immers een zo merkwaardige toneelconstellatie als in Nederland, maar ook wordt nergens ter wereld het beroepstoneel zo volledig gesubsidieerd als hier. Waarom zou dan niet bij de subsidiëring alle ellende begonnen zijn?

Wanneer men zich dit afvraagt, zal men eerst het antwoord moeten zoeken op de twee volgende vragen: moet de overheid subsidiëren en welk effect heeft deze subsidiëring op de akteur en het beleid van de direkties.

Beantwoording van vraag één wordt uitermate gemakkelijk als ik u even mag vermoeien met enige cijfers. Jaarlijks pompen allerlei overheidsinstanties ± ƒ 7.000.000.- in de acht gesubsidieerde gezelschappen die Nederland rijk is. Deze gezelschappen spelen jaarlijks ± 3500 voorstellingen en de overheid legt dus op elke voorstelling ƒ 2.000.- toe. Mag ik het gemiddelde bezoek per voorstelling op 500 personen stellen? Uw plaatsbewijs kost de overheid dus ƒ 4.-. Stel nu: u hebt voor uw plaatsbewijs ƒ 5.- betaald. Daarvan blijft na aftrek van zaalhuur, belastingen, rechten e.d. ± ƒ 1.50 over. Voor het gezelschap zonder subsidie zou deze plaats echter netto ƒ 1.50 + ƒ 4.- = ƒ 5.50 moeten opbrengen. In dat geval zou uw kaartje dus bijna 4 × zo duur ( = ƒ 18.-) moeten worden. U zult dus wel niet meer naar de schouwburg gaan. Maar onze overheid zou het nu juist zo jammer vinden als u alleen nog maar naar Potasch en Perlemoer en My fair lady kunt en dat u 2 à 3 jaar zult

[p. 105]

moeten wachten, voordat u iets anders zult zien. Eerder zal men toch niet uit de kosten zijn.

Financieel gezien is subsidie dus bittere noodzaak. En ik geloof niet dat één zinnig mens nog twijfelt aan de sociale noodzaak van verantwoord toneel, dat zijn voorhoedegevechten blijft leveren. De overheid moet dus subsidiëren.

De moeilijkheden liggen dan ook niet in het feit, dat de overheid dat doet, maar in de nadelige gevolgen die de subsidie kan hebben - en helaas ook heeft gehad - voor de akteur en de gezelschappen. Door het grote gebrek aan akteurs en het feit, dat alle direkteuren - dankzij de subsidie - met een dikke geldbuidel kunnen zwaaien, krijgt de akteur een meer dan redelijk aandeel in de welvaart. Eindexamenkandidaten van de toneelschool verkeren b.v. in de unieke situatie, dat ze niet solliciteren, maar dat alle werkgevers als de donder de trein pakken en naar hen gaan kijken. En о wee, als er een overblijft, die geen engagement heeft. Dat is dan geen kopzorg voor die aankomende akteur, maar voor het ‘convent’ van direkteuren. Deze situatie hoeft niet funest te werken, maar het zijn sterke benen, die de luxe kunnen dragen. Ik vind het triest te moeten constateren, dat vele akteurs slecht ontwikkelde benen hebben en na een paar jaar een toonbeeld van burgerlijkheid en gezapigheid worden. Zeker, men geeft Hans Croiset, die meent dat een akteur meer is dan toneelspeler, klopjes op zijn schouder, dat wel, maar men gaat rustig verder met de ouderwetse komediant uit te hangen (Lo van Hensbergen in Teatraal no. 12). Teatraal pruttelt nog steeds, maar hoe lang nog?

Verreweg het grootste gedeelte van de nota van de N.V.T. gaat over de cultuurspreiding en probeert een oplossing te zoeken voor het reisprobleem. Ik heb daar een héél wat eenvoudiger oplossing voor. Hoe liggen immers de zaken?

Wanneer de overheid met ƒ 7.000.000.- komt aandragen (de Nederlandse schrijvers zullen wel watertanden denk ik) is het redelijk, dat men van dit geld iedere nederlander wil laten profiteren, of deze nu in Groningen of Kerkrade woont. Vervelender is echter, dat het in Amsterdam of Den Haag plezieriger wonen is. Daarom woont de akteur in Amsterdam of Den Haag. Men moet dus reizen en reizen is vervelend, vermoeiend en kost energie. De akteur of aktrice wil dus niet reizen. De N.V.T. bedenkt een goede oplossing! De grote gezelschappen spelen meer in de standplaats en men richt voor de provincies regionale gezelschappen op. Mooi, maar moeilijk te realiseren, zei de pers. Dat is

[p. 106]

waar, maar de reden gaf men er niet bij. Want de Nederlandse akteur of aktrice wil niet weg uit Amsterdam of Den Haag. Hij zal wel uitkijken om zich te gaan begraven in een café- en cultuurloos gat als Groningen. En de direkteur van het idealistische gezelschap, die de hem door de subsidie opgelegde taak wil vervullen, zit met de handen in het haar. Andere akteurs nemen? Die zijn er niet. Nederland kent 450 akteurs, iedereen maar dan ook iedereen meegerekend. Hiervan werken er 300 bij de gesubsidieerde gezelschappen. De idealistische direkteur kan niet tegen zijn akteurs zeggen: wil je niet, dan neem ik een ander. Want zijn goede akteurs worden met open armen bij de grote gezelschappen in het westen van het land ontvangen.

...te beroerd voor de provincie...

Toch is de oplossing eenvoudig. Eerst weer een klein rekensommetje. Er is ƒ 7.000.000.- subsidie. Er zijn 300 akteurs. Ik weet, dat bij vele gezelschappen het tekort ( = subsidie) min of meer gelijk is aan de post salarissen en sociale lasten. Dus elke akteur ontvangt ƒ 20.000.- aan subsidie (de Nederlandse schrijvers zullen nog steeds watertanden denk ik) m.a.w. de akteur kan toneelspelen in Nederland omdat de overheid zijn salaris betaalt. Wat is er dus eenvoudiger dan te zeggen: Je woont in Groningen of je reist en anders geen gesubsidieerd salaris meer! Maar het haar van de direkteur zit nog steeds in de war. Ensemble wist niet hoe gauw het naar Amsterdam moest verhuizen. Rob de Vries nam het grootste gedeelte van zijn troep mee naar Rotterdam. Alleen Proloog (Eindhoven) en Hans Croiset houden vol, maar de laatste schrijft dan ook in Teatraal. Wanneer men niet gelooft, dat de gezelschappen als een kat om de hete brei heen draaien, dan verwijs ik naar een discussie in het blad Het Toneel over de nota van de N.V.T. Zegge en schrijve vier direkteuren hebben gereageerd. Guus Oster geeft in zeven regels enige gratuite opmerkingen weg. (‘De direktie van de Nederlandse Comedie is de mening toegedaan...’). Padvinder Ben (Groenier) had slechts drie regels nodig, waarin hij zomaar driemaal geouwehoer durfde te zeggen. Direkteur Vasen had de nota nog niet met zijn mede-direkteur Berend besproken en alleen Carpentier Alting is serieus op de zaak ingegaan. Het is bedroevend, dat ik moet constateren (en dat niemand dat durft te zeggen), dat de Nederlandse akteur te beroerd is om de konsekwenties te trekken uit het feit, dat ook de Groninger en de Zeeuw meebetaalt aan zijn salaris en dat hij niet alleen gesubsidieerd wordt, omdat hij zo graag op de planken staat, maar ook omdat onze maatschappij hem nodig heeft. Enfin, laten wij hopen, dat Hans Croiset

[p. 107]

succes heeft met zijn strijd, al zal hij mijn oplossing te rigoreus vinden. Dezelfde vervlakkende invloed van de subsidiëring is bij de leiding van de gezelschappen merkbaar, maar wel moeilijker te onderkennen. Zo heeft direkteur Hans Croiset in een interview reeds moeten bekennen, dat de zaken moeilijker lagen dan de akteur Hans Croiset kon vermoeden.

Na de komst van de subsidie is de zakelijke leiding belangrijker geworden en kreeg deze steeds meer invloed op het artistieke beleid. Dat is niet zo verschrikkelijk, want tenslotte is een toneelgezelschap een miljoenenzaak geworden. Minder juist is het wanneer het zakelijk beleid de overhand krijgt en de gezelschappen niet meer op het artistieke vlak duelleren, maar vaak alleen nog maar concurreren om de subsidies voor het volgend jaar veilig te stellen of verhoogd te krijgen. Ik doel nu niet op de financiële hoogstandjes, die verricht worden om de overgebleven centen op te maken, maar op het feit dat de gezelschappen een overwegend commercieel beleid blijven voeren, hoewel dat nu juist niet de bedoeling van subsidie mag zijn. Zeker, men brengt stukken die belangwekkend zijn, maar toch geen stuiver opbrengen. Dat is echter geen verdienste, want daar en nergens anders voor krijgt men subsidie. Waar men echter geen subsidie voor krijgt is het feit, dat deze (te) zeldzame hoogtepunten te weinig gespeeld worden, terwijl men slechts die stukken in serie speelt die het tekort binnen bepaalde perken houden, zodat de subsidie geen gevaar loopt. In Amsterdam, hét culturele centrum zoals dat heet, moet je een soort spoorboekje aanleggen om een stuk als Tiny Alice te kunnen zien. Men zal mij tegenwerpen, dat er te weinig goede stukken zijn (68 premières voor een klein land met 300 akteurs is schandalig veel) en voor dat geringe aantal te weinig publiek en de provincie moet ook bediend worden etc. etc. De N.V.T. heeft een redelijke, niet al te radicale oplossing aan de hand gedaan en men praat er niet eens over. Liever geeft men het publiek wat het hebben wil, dan het te veroveren en klaar te maken voor het echte theater. Ja, het zijn sterke benen, die luxe en subsidie kunnen dragen. Dat hierbij het subsidiebeleid van de overheid meespeelt is een andere zaak. Men is echter binnen de mogelijkheden van dit beleid niet bereid risico's te lopen. Risico's die het Nederlandse toneel bitter hard nodig heeft.