Columbus. Jaargang 1

[p. 260]

Epische poëzie en subjectivisme.

Wanneer we de litteraire oogst der laatste jaren bezien, valt ons direct op, dat, in vergelijking met vroegere perioden, een verschuiving heeft plaats gevonden. Het overwicht van het proza is op de balans verdwenen ten voordele van de poëzie. En de weegschaal der poëzie is daarbij volstrekt uit het evenwicht. Immers, de zijde waar de epiek en dramatiek hangen is nagenoeg zonder zwaarte.

Het steeds groeiende individualisme, dat de overheersende levenshouding is geworden in schier alle beschaafde landen, en zéker onder de intellectuelen, veroorzaakte, dat aan de lyriek een steeds voornamere plaats werd ingeruimd, zodat wij, sprekend over verzen, altijd lyrische verzen in het gehoor hebben.

Een steeds sterker wordende subjectiviteit, welke de kiem in zich draagt van een ongebreidelde zucht naar alleroorspronkelijkste zegging, leidde er langzamerhand toe, dat iedere dichter zijn eigen innerlijk min of meer nauwkeurig observeerde en het resultaat van een dergelijk onderzoek ('t was veelal niet meer dan een slordige verkenning van één, minimaal klein hoekje) neerlegde op papier. Maar Goethe wist reeds hoe tot zelfkennis te komen: ‘durch Betrachten niemals, wohl aber durch Handeln’.

Alleroorspronkelijkste zegging nu behoeft volstrekt geen kwaad te zijn, integendeel, iedere ware dichter zullen, al of niet bewust, geregeld nieuwe wendingen, nieuwe uitdrukkingen voor de geest komen, maar - en hier noem ik een der opvallendste kenmerken der poëzie sedert 1914 - waarom overschrijden zo vele dichters de grens van het voor lezers verstaanbare? Uit hun publicaties mag men toch de conclusie trekken, dat zij mededeling willen doen. Maar zij vervreemden de lezers van zich.

Observatie van het eigen ik behoeft evenmin nadelige invloed te oefenen op de kunst. Het socratische ‘ken u zelf’ doet nog steeds, ja, misschien meer dan ooit te voren, agio. Maar wat te zeggen van die tientallen versfabrikanten, die bij toepassing van hun procedé's, week in week uit, jaar in paar uit, niets anders produceren dan de herinnering aan haar, die verwenen is: gestorven, getrouwd, bij de Marva of doodgewoon thuis. Of van hen, die zichzelf zo gewichtig vinden, dat alles wat hen overkomt, uitge‘zongen’ moet worden: van de wind in het klasselokaal tot de ontmoeting met het meisje, dat doorloopt en niet omkijkt, toe. En waren deze dichters dan nog maar zo rustig en zuiver als, welbeschouwd, Hélène Swarth, dan zou het op de Parnassus misschien nog wel uit te houden zijn, hoewel ook aartsvervelend. Maar nu....

Lyriek is verrukkelijk - van Villon tot Slauerhoff getuigen te over - maar zij is ongeschikt voor kleine geesten, die toch eigenlijk niets te geven hebben. Le moi haissable - ach, veelal is het ‘moi’ niet eens te vinden,

[p. 261]

‘want hij was niemand’ - is voor hen het enig-belangrijke in deze wereld, oorlog of vrede, atoombom en stakingen ten spijt. Toegespitst tot het uiterste, zeer zelden dwingend van zeggingskracht (de dichter is immers geen vènt, om een oud woord te gebruiken), meestal alleronbelangrijkst en alleronnozelst, is de lyriek een der duidelijkste symptomen van het tot sterven gedoemde subjectivisme à tort et à travers. Niet de lyriek an sich geldt onze critiek, maar de alleenheerschappij ervan.

Het individualisme van de middeleeuwer vond het nodige tegenwicht in zijn gewest of dorp, waarvoor hij zich interesseerde en waarvan hij de steun ook zocht; dat van de 17de eeuwer lag stevig verankerd in de gemeenschap van die jaren en uitte zich bij de dichters o.m. in een sterk gevoel van verantwoordelijkheid en in een diepgaande belangstelling voor niet alleen het ongezonde, maar ook het gezonde leven om hen heen. Een Reinaart en een Costelick Mal zullen onmogelijk zijn, zolang de dichters van nu zichzelf slechts in zichzelf zoeken. Een gemeenschappelijke traditie, een gemeenschappelijk geloof en belang hield hen tezamen en verhinderde, dat zij zich losgeslagen zouden voelen van land en volk. Het smalle ik wist zich sterk in de gemeenschap met anderen. En navelkijkerij was nog geen mode, evenmin als de leus: ‘het verstand faalt’. Doch analyse verdrong synthese, behalve bij enkelingen als Holst of de latere Marsman, zodat nu ten slotte het Faustische denken zelfs de materie heeft stukgedacht en de venietiging der wereld als een angstwekkende dreiging de toekomst overschaduwt. Geen middeleeuws of 17de eeuws dichter zou verzuimd hebben op de Oympiade of Mussert, Rotterdam of de Grebbeberg, de Afsluitdijk of de Jaarbeurs een tijdvers of epos, een tragedie of ‘kroniek’ te schrijven.

Vondel schreef zijn Palamedes, zijn Gijsbrecht, zijn Lucifer, zijn Hekeldichten, Huygens zijn Zeestraat oneindig veel pittiger en heel wat minder vervelend dan al die jammerklachten van nu; Hooft verbeeldde de geschiedenis in zijn Hystoriën en daarvóór reeds in zijn drama's, en Spieghel weerkaatste in zijn werk de stralen, die zijn ‘Hert’ uitzondt en toetste die aan zijn critisch vernuft. En veel later vinden we een schrijver, vervuld van heimwee naar de gouden eeuw, die naast zijn zeer veel vervelend werk die prachtige werken Florence en Gedroomd Paardrijden schreef.

Le moi est haissable, maar enige bron van inspiratie; gecultiveerd tot met Freudrecepten toe, maar een vod! IJdelheid! Tientallen pellen een innerlijk zonder dat er een pit is en geven ons de schillen in plaats van de vrucht. En de Umwelt?

Welnu, de meesten van ons staan er nààst, hoewel ze er in staan, staan er benèden, hoewel ze menen er boven te staan, zwijmelen liever in de onnozelste gebeurtenis, die hèn overkomt, dan dat ze oog hebben voor wat voorvalt buiten de enge kring, waarin zij leven.

Le moi est haissable, le subjectivisme dégoutant. Vive le moi!

Doodgelopen of niet, eiland in de gemeenschap of cultuurdrager, per-

[p. 262]

soonlijkheid of karakterloze.... lyricus, c'est tout.

En zo zien we dan, dat de ene ontwortelde zich blind staart op het werk van de andere, en dat met een hautain gebaar de monumentaalsten onzer dichters, worden terzijde geschoven en ongelezen blijven. Liever gaat men in de leer bij Aafjes of Lehmann....

In deze situatie verraste de brede en gave persoonlijkheid Van Schendel, de individualist ín de gemeenschap van ons volk, ons met het lange epische gedicht ‘De Nederlanden’. Wel teleurstellend is het, dat de lyriek van na de oorlog gedragen wordt door de negen verzen van Bloems Sintels. Wel teleurstellend is het, dat na Mok, geen der jonge dichters meer episch werk schreef en een veel oudere als Van Schendel tracht te vernieuwen, waar de jonge generatie dreigt dood te lopen.

Dat Van Schendel belangstelling had voor wat buiten zijn beperkte kring plaats vond, bleek o.m. duidelijk uit zijn boeken als ‘De Menschenhater’ en ‘Meneer Oberon en Mevrouw’, maar dat hij nog eens een episch gedicht zou schrijven, zal de meesten wel verwonderd hebben. Immers, is de ontwikkelingsgang van dichter tot romancier normaal, omgekeerd treffen wij het slechts zelden.

Ofschoon wij verheugd zijn dit epos te vinden in de rijstebrijberg van bundels en bundeltjes lyriek, spijt het ons te moeten zeggen, dat de lezing ervan teleurstelde. ‘De Nederlanden’ is geen mijlpaal in de geschiedenis der letterkunde. De lange adem was er, de belangstelling voor wat buiten de eigen onmiddellijk leven lag, eveneens, maar de adem is te rustig en de belangstelling te weinig ‘ontdekking’. Dezelfde matte toon, die ons soms treft in zijn romans, datzelfde egale grijs vinden wij hier te vaak terug. En zou dat in een werk als een nieuwe ‘Hertspiegel’ juist zijn en waarschijnlijk niemand opvallen, hier, in dit gedicht, dat een evocatie geeft van de Nederlanden van de vroegste tijden tot heden, een grote feestrede eigenlijk, is de juichtoon, die soms flauw hoorbaar wordt en op het punt staat door te breken, te veel beheerst en soms te dor. De vele archaïsmen in dit rijmloos gedicht verlenen de toch al gedragen toon, iets plechtigs en massiefs, evenals de sobere, soms pittig-gedrongen syntaxis. Maar waar de prozaïst Van Schendel - en dan bedoelen wij de prozaschrijver van de ‘kronieken’ - de dichter verdringt, verslapt de strakheid, waarin dit gedicht werd geconcipiëerd. Dit is b.v. het geval in II, tot waar de beschrijving aanvangt van ‘de stad aan 't breede IJ gelegen, gerezen uit een modderpoel en riet’.

Welke jongere zal, in het voetspoor van dezen meester tredend, in de toekomst zijn krachten wijden aan een poëzie, éven weids en monumentaal, éven wijs, humoristisch en zelfbewust, maar deze overtreffend in dichterlijkheid en emotionnele geladenheid?

Wij wachten.

C.A.G. PLANIJE