Columbus. Jaargang 1

[p. 253]

Vervoering blijft een wens....

Een lans te breken voor een dichter, die niet onverdeeld de waardering geniet, waarop hij krachtens zijn werk recht heeft, is steeds een dankbare onderneming, wanneer de ‘relatieve miskenning’ haar verklaring vindt in de geringe hoeveelheid zijner publicaties. Enigszins hachelijk lijkt deze onderneming echter, als het een dichter betreft die opgroeide met en op grond van zijn verzen behoort tot de in brede kring bestreden Forumgeneratie. Wie evenwel, als schrijver dezes, Forum niet bepaald beschouwt als een overwonnen standpunt, doch menigmaal het verlangen in zich voelde opkomen in de Werk- en Criteriumjaren iets meer Forum-geest aan te treffen, zal stellig met voldoening aandacht schenken aan een bescheiden verzameling gedichten uit de zo dikwijls gewraakte periode. Na de gulle ontvangst toch, die naderhand de ten top gevoerde nymphen-, faunen- en rozenpoëzie ten deel viel, is het een zaak van eenvoudige rechtvaardigheid en van litterair evenwicht, terug te tasten op een poëzie, die als typische pendante onverdiend in het gedrang kwam.

Bladerende in oude jaargangen van Forum, Het Venster, De Litteraire Revue en andere tijdschriften uit het achter ons liggende tijdvak treft men af en toe een kort vers aan van den in 1914 te Groningen geboren dichter Reinold Kuipers. Globaal genomen zou deze poëzie nooit doeltreffender kunnen worden gekarakteriseerd dan door deze, in een gedicht van Kuipers zelf voorkomende zinsnede: ‘vervoering blijft een wens’.... of het moest al zijn door de titel van zijn eerste bundel oorspronkelijk werk: ‘Koud Vuur’. Een waarheid is echter zelden een hele waarheid en zo zal de aandachtige lezer (en her-lezer) dan ook stellig in deze schijnbaar hartstochtloze verzen op eenmaal (en weer citeer ik Kuipers) de ‘lelie’ vinden, ‘bloeiend uit het woordenslijk’. De poëzie van Kuipers zal, à prima vista, weinig lezers voor zich winnen. Vooral zij, die een romantisch, elegisch of idyllisch vers prefereren, zullen zich door de soms prozaïsch aandoende prosodie en de dikwerf cynisch geaarde inslag van zijn gedichten onmiddellijk bekocht gevoelen. Het sentiment, ondanks alles tòch in Kuipers' verzen waarneembaar, heeft zich zodanig met de ratio geassocieerd, dat de laatste vormtechnisch de eerste viool is gaan spelen, terwijl het eerste zich nog slechts op het uiterste nippertje aandient om het vers van een te ver doorgevoerde ver-intellectualisering te redden:

Zij

Zij heeft mij vaak bespogen,
belasterd en beklad,
vernederd en bedrogen.
Ik heb haar liefgehad.

[p. 254]

 

Zij heeft mij veel verweten.

 

Wij waren steeds tezaam.

 

Ik heb haar nooit bezeten.

 

Nog zegen ik haar naam.

In het hier aangehaalde gedicht is het wezenskenmerk van Kuipers' poëzie onmiskenbaar voorhanden: een zeer directe zegging, wars van alle ‘mooi-schrijverij’; een uiterst schuchter naar voren treden van het gevoelselement en het vinden van een onderwerp in een concreet levensgeval. Wie aan de hand van dit laatste de poëzie van Kuipers anecdotisch wenst te noemen heeft dan ook ten volle gelijk. Deze verzen liggen inderdaad (sommige latere gedichten, waarop ik nader terug kom, buiten beschouwing gelaten) door en door verankerd in het anecdotisme. De vraag is evenwel: betekent dit een disqualificatie? Ik antwoord hierop met een volmondig neen. Hoewel het een voldongen feit is dat een eenzijdig anecdotisch dichterschap het gevaar in zich draagt van een gemakkelijke veelschrijverij (immers, hoe gauw heeft men niet uit een inval plus wat technische vaardigheid een vers gedistilleerd), in het onderhavige geval kan men niet zeggen dat het dichterschap door het anecdotisme geweld is aangedaan. De gemakkelijke versificatie heeft Kuipers zich eervol van het lijf weten te houden. Wel begint hij het laatste sonnet uit den bundel ‘Koud Vuur’ met de verzuchting ‘Veelschrijver ben ik nu, een woordendrijver / door kalme oorden van mijn dor gemoed’, doch dit is tezeer een uiting van het enfant terrible, dan dat men haar au sérieux zou nemen! Een dichter, die na ruim tien jaren spaarzame tijdschriftenpublicatie een keuze uit zijn werk verenigt in een dun bundeltje, uitgegeven in een oplage van zegge en schrijve tachtig exemplaren (en dat vóór de tijd van papierschaarste!) kan men moeilijk een veelschrijver noemen.... Ook is zijn gemoed minder dor dan de uitspraak suggereert en is het met de kalmte der aangeduide oorden eveneens zeer betrekkelijk gesteld. In zoverre heeft de dichter gelijk, dat men van hem geen heftige uitingen, rakende aan de hitte van het vagevuur en de koude van het poolgebied dient te verwachten. Moge evenwel de uitwerking der inspiratie zo al niet door het verstand geremd, dan toch gecontroleerd zijn, de aandoeningen, die tot het schrijven van het vers aanleiding vormden, zijn terdege in een gevoelige levensreactie geworteld. Het werk van Kuipers toch is één doorlopende aanklacht tegen de nuchtere en poenige wereld, waarin hij zich ziet gesteld. Zoals de romanticus in vele gevallen, ten einde zich te handhaven, deze aarde ontvlucht in een ideële ‘betere’ wereld, zo emigreert de ironicus niet, doch tracht in een strijd met open vizier, humor en satyre als wapenen hanterend, zich staande te houden in de worsteling om en voor de menselijke waardigheid:

[p. 255]

Aan de mensch dezer wereld

Wat raken mij uw dwaze raden,

al die diploma's, om te geuren

met wat ik eigenlijk moest smaden,

het dazen van de directeuren?

Wat raken mij de open poorten

der welgezinde maatschappij?

Gij kent de gekken nog in soorten

Ik ken slechts één en die zijt gij.

Ik ben niet thuis in uw rumoeren

en hoop mijn eigen weg te gaan.

Ik vind geen vreugde bij uw hoeren.

Wat gaan mij uw kwitanties aan?

Van de diverse Forum-meesters blijkt Kuipers wel het meest in de leer te zijn geweest bij Jan Greshoff. Toch zou het onbillijk en onjuist zijn hem kortweg een Greshoff-epigoon te noemen. Daarvoor toch bevat zijn poëzie niet alleen tè veel oorspronkelijke aspecten, doch is tevens opmerkelijk anders geaard. Waar Greshoff dikwijls met een eenvoudige sneer het verlossende woord vindt, daar is Kuipers tot deze laatste zelfbevrijding veelal niet bij machte, daar hij er in laatste instantie een veel zwaarmoediger levensvisie op na blijkt te houden dan den meer met Franse esprit gezegenden Greshoff! Zeer treffend komt dit wel tot uiting in het vers ‘Een dichter’, dat, met een van humor blakende ironie opgezet, in de slotregel de ware (weemoedige) natuur verraadt:

Soms komt er wel een jongeman voorbij,
een onderwijzer, een kantoorbediende....
Die zegt dan tot het meisje aan zijn zij:
‘Dat is een dichter.’ Of: ‘Die vent, die griende.’

Wanneer ik nu verklaar dat Kuipers in de bundel ‘Koud Vuur’ zich in dit vers nog wel het meest ‘bloot geeft’, dan heeft men allicht een idee van de grote weerstand, dien hij bij elk gedicht klaarblijkelijk heeft te overwinnen, alvorens het als schepping te accepteren. Enkel gelet op deze zijde van zijn dichterschap, worden onwillekeurig herinneringen opgewekt aan figuren als J.C. Bloem en Victor E. van Vriesland. En wie tussen de polen van sentiment en intellect wordt heen en weer geslingerd, leeft stellig niet in een paradijs op aarde:

Zo erger 'k mij en blijf ik steeds grammietig,

een zure, ongenietbare natuur,

[p. 256]

 

in diepste grond verwekelijkt en nietig,

 

een hekelaar, doch waarlijk zonder vuur.

De latere publicaties van Kuipers (waaronder de clandestien uitgegeven plaquette ‘Residu’) ademen onmiskenbaar een anderen geest. Deze verzen namelijk zijn van een aanmerkelijk zwaarderen weemoed vervuld; de satyre werd meer en meer naar de achtergrond verdrongen; de ‘vorm’, hoewel minder indringend van zegging, werd kennelijk poëtischer; het gevoel schijnt, zij het aarzelend, de vermeende rechten te hernemen. Dus toch ook bij Kuipers, een ‘Forum voorbij’?? De tekenen wijzen inderdaad in die richting. Zijn toekomstige publicaties, waarnaar ik met belangstelling uitzie, zullen alleen een doorslaggevend antwoord op deze vraag kunnen geven. Een gemakkelijke evolutie zal een mogelijke koerswijziging voor Kuipers evenwel niet zijn: dan immers zal hij de moeilijkheden ener oorspronkelijk-poëtische taalbeheersing eerst ten volle op zijn weg aantreffen! Deze te overwinnen is dan buiten twijfel zijn zwaarste taak.

Tot besluit citeer ik een vers uit ‘Residu’, dat, qua geest en vorm, als een typisch overgangsvers tussen den ‘ouden’ en den ‘nieuwen’ Kuipers kan worden beschouwd.

Al het oude liet ons onvervuld....

Al het oude liet ons onvervuld

en het nieuwe gaat ook weer voorbij.

In het heden drukt ons onze schuld

en de toekomst maakt ons ook niet vrij.

Wat wij hadden, lieten wij weer gaan.

Wat wij hebben, zullen wij niet houden.

Wat wij krijgen, hindert ons bestaan.

Toch blijft schijnbaar alles bij het oude.

JOHAN VAN DELDEN