Columbus. Jaargang 1

[p. 220]

Poëet en dichter

Voortgaande mechanisatie van het menselijk leven pleegt hand in hand te gaan met ontluistering van zijn media, bijvoorbeeld van zijn ‘middel tot onderlinge verstandhouding’: de taal.

Ontluistering behoeft echter geenszins verarming te betekenen, men kan tenslotte van een park een sportterrein maken en daarbij het menselijk leven niet tekort doen: op een sportterrein kan men óók wandelen en zelfs 's avonds de maan bewonderen. Zo is er op de keper beschouwt tussen den sportsman, die zich gehaast en regelmatig om zijn veld heen beweegt, en den flaneur, die datzelfde, maar langzaam en onregelmatig, doet, weinig verschil. De hardloper mag den wandelaar voorraken, beiden komen van tijd tot tijd op dezelfde plaatsen, beiden lopen óm het lopen, of, ‘economisch’ gezegd: het doel van beider handeling is in de handeling zelf gelegen - zij zijn beiden doelloos, althans voor zover hun leven zich in parken of op sportterreinen afspeelt.

Maar al is hun levenshouding au fond dus blijkbaar dezelfde, er is een belangrijk verschil in tempo, en dit verschil is het dat het duidelijkst in hun taal tot uitdrukking komt. Ook buiten sportterrein en park zijn de taalverschillen merkbaar, doch kenmerkend worden zij eerst als zij elkaar op gemeenschappelijke, neutrale grond ontmoeten, bijvoorbeeld.... als zij verzen schrijven.

De kunstenaar is de bij uitstek ‘doelloze’ mens, hij streeft geen doelen na die, strikt genomen, buiten hemzelf gelegen zijn, zulks in flagrante tegenstelling tot den ‘normalen’ mens, die vrijwel altijd en over al een bedoeling (mee) heeft: rijk worden, of gelukkig enzovoort. Al zou men geneigd zijn, den kunstenaar steeds als het flaneurtype onder het mensdom te beschouwen, het is reeds gebleken, dat hij ook op andere wijze zijn doelloosheid kan botvieren.

En omdat de ‘Olympiade’ de bekroning is van het doelloze ogenblik van de ‘normale’ mens (was Berlijn niet de laatste plaats waar deze vriendschappelijke strijd is uitgevochten?), wil ik de zwevende basis der allegorie verlaten en mij stevig op de hellingen der Olympus zetten, door den verzenschrijvenden flaneur ‘poëet’, en den verzenschrijvenden sportman ‘dichter’ te noemen.

Wat is nu het kenmerkende verschil tussen de ‘poëtische’ en de ‘dichterlijke’ taal? Een tweetal verbeelden als vergelijkingsmateriaal zullen dit duidelijk maken.

Allereerst: ‘poëtisch’ - en iemand, die zich onomwonden als ‘Uw poëet’ aandient (op de wijze der huispoëten uit vroeger dagen) zal zich waarschijnlijk zonder bezwaar ook in de loop van dit opstel als zodanig laten qualificeren. Hier volgen dan de beginregels uit Bertus Aafjes' ‘In het Atrium der Vestalinnen’ (met andere fragmenten in 1945 door A.A. Balkema uitgegeven):

[p. 221]

 

‘De dagen gaan als groote gouden rozen

 

Open en dicht, naar de luim van 't seizoen,

 

En in de stad, waar de minnaars verpozen,

 

Puilt uit de parken, als blauw vuur, het groen.

 

Zie, op de tafels van de minaressen

 

Glanst het geschenk van hun purperen wijn,

 

Om tevergeefs den hellen dorst te lessen

 

Van wie op aarde onverzadigbaar zijn.’

En hiernaast de eerste strofe van het ‘In memoriam Menno ter Braak en E. du Perron’ (Criterium October '45) van H.A. Gomperts:

‘Soms brengt de avondwind mij iets slechts.
Vannacht, voor ik mijn venster sloot,
stond plots de Vogel Verlies op mijn tafel, rechts.
en links stond de Vogel Dood.’

Ik heb deze fragmenten gekozen, omdat zij meesterlijke staaltjes van sfeertekening zijn - hoe tegengesteld hun inhoud ook moge zijn, elk fragment beoogt hetzelfde: met enkele woorden de sfeer van het gehele vers aan te duiden.

De ‘poëet’ Aafjes vergelijkt daartoe de werkelijkheid met andere beelden uit dezelfde werkelijkheid (dagen en rozen). De werkelijkheid van den ‘dichter’ Gomperts is de gerealiseerde onwerkelijkheid. Hij bedoelt niet: de dood is als een vogel en het verlies is als een vogel, want in dat geval had hij ter verduidelijking moeten spreken van b.v. ‘de grauwe vogel verliest’ en ‘de zwarte vogel dood’ of iets dergelijks. Neen, dit zìjn de Vogel Verlies en de Vogel Dood, de onwerkelijkheid is gerealiseerd. Maar zijn er dan ook niet vele ‘poëten’ die de Dood en het Verlies als mensen of dieren voorstellen? Inderdaad, Magere Hein, Kraaien, Pierlala en consorten verheugen zich in een grote belangstelling. Kenmerkend is voor hen echter niet hun verschijning, maar hun uiterlijk: lang en mager, zwart, somber, vraatzuchtig, gluiperig enz.

Algebraïsch vindt men een onbekende door substitutie. Welnu, ik heb deze berekening in de vorige regels voor u gemaakt: Aafjes' taal is de taal der bijvoegelijke naamwoorden. In Gomperts taal ontbreekt deze woordsoort zo niet geheel dan toch vrijwel; blijkbaar heeft het bijwoord de omschrijvende functie op zich genomen.

In de taal worden een gedachte, een beeld, een gevoel, een sfeer of een situatie opgevoerd door zelfstandige naamwoorden en zelfstandige werkwoorden, maar hun juiste uitdrukking vinden deze onderwerpen toch eerst in de omschrijving door die woorden, die men met een nieuwe grammaticale term ‘omschrijvingswoorden’ zou willen samenvatten: bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden.

De werkelijkheid van den ‘poëet’ nu, is de werkelijkheid der zelfstandi-

[p. 222]

ge naamwoorden en vanzelfsprekend zijn zijn dagen (soms) als ‘groote gouden rozen’, of (andermaal) als grijze asters. De ‘poëet’ spreekt klare taal; per slot van rekening is zijn werkelijkheid die van iedereen en men behoeft slechts een dichterlijke geest om te kuimen geloven dat rozen en dagen identiek zijn, nademaal zij beide ‘groot’ en ‘goud’ kunnen lijken. De waarde der vergelijking, en dat is een der voornaamste factoren van het gehele vers, is dus gelegen in de bijvoeglijke naamwoorden. Als zij goed gekozen zijn, is het vers geslaagd.

Maar Gomperts' werkelijkheid is alleen van hem, is alleen werkelijkheid zolang de lijst van het gedicht haar van de ‘alledaagse’ werkelijkheid kan scheiden. Iedere infiltratie daarvan is immers dodelijk voor deze realiteit van het zelfstandige werkwoord en zijn satellieten: de bijwoorden.

De intelligentie speelt bij den ‘dichter’ een veel grotere rol dan bij den ‘poëet’, die slechts passief behoeft af te wachten hoe op een gegeven ogenblik twee ‘normale’ realiteiten door de brug van het bijvoeglijke naamwoord verbonden worden. En deze brug wordt hem dan nog door zijn Muze - wier voortdurende aanwezigheid hij niet onder stoelen of banken steekt - ingefluisterd!

‘Er is geen brug’ - een der meest suggestieve gedichten van Hoornik (‘Angst’ uit de bundel ‘Steenen’) bevat deze regel en zij is kenmerkend voor den ‘dichter’. Geen brug, geen houvast, geen mogelijkheid om de algemene realiteit individualistisch te beleven. Onweerstaanbaar wordt de ‘dichter’ in zijn eigen werkelijkheid gedreven, ‘er is geen brug’ uit en naar deze gerealiseerde onwerkelijkheid, die alleen door de dichterlijke intelligentie bestaat. Het actieve element is dus voortdurend aanwezig, ook al is de actie negatief: spanning, als in de droom, waarin de dingen ‘tergend maar één meter gaan’. (Achterberg)

De actie is hoofdzaak, typerend is hóe de actie verloopt: het bijwoord dient ter nadere aanduiding. (Gomperts: de Vogel Verlies stond plotseling rechts. Achterberg: de schuit ging tergend maar één meter).

Het is duidelijk, dat bij het afmeten der twee ‘werkwijzen’ geen qualitatieve onderscheiding gemaakt is of kan worden. Ik heb getracht den lyricus Aafjes op cerebrale wijze te benaderen en dit is slechts mogelijk aan de hand van den ‘cerebralen’ dichter, in dit geval Gomperts. Er blijft, goddank, altijd een ruimte over waarin zich de wonderen afspelen, een ruimte, die niet cerebraal, maar hoogstens... ‘poëtisch’ beleefd kan worden.

Vanzelfsprekend zijn bij de hierboven geschetste verschijnselen oorzaak en gevolg zo nauw verbonden, dat van een onderscheiding nauwelijks sprake kan zijn. Zijn de lange haren en de vlinderdas tegenover het colbertcostume (iedere overeenkomst met de ‘werkelijkheid’ is purely coïncidentical!) oorzaak of gevolg? Logisch lijkt: het laatste, maar het zou mij niet verwonderen als een zekere opgedrongen hardnekkigheid in het regelmatig verschonen van zijn zakdoeken, voor den ‘poëet’ fatale

[p. 223]

gevolgen zou hebben.

Wij zullen ons moeten blijven vergenoegen met constateringen en hoogstens kunnen beklagen of toejuichen, dat zélfs Den Haag allengs meer sportvelden dan parken gaat tellen. Om van de woestijnen dan nog maar te zwijgen.

PAUL VAN 'T VEER