Columbus. Jaargang 1

[p. 120]

Uitzicht op een critische poëzie

Er is aanmerkelijk verschil in houding tusschen de ‘eerste’ moderne poëzie die bij ons na de vorige wereldoorlog aan bod kwam en de ‘tweede’ die tusschen het Uur U en V.J.-day haar stem in onze taal verhief. In feite is het een doorwerkende verschuiving in twee fasen. Van deze veranderde houding die de poëzie aanneemt en de gewenschte houding van den dichter wil ik mij rekenschap geven. Wanneer dit een manifest lijkt, dan is het niettemin een particulier manifest, hoewel ik hoop dat een meer dan particuliere manifestatie het kracht bijzette. Er is tusschen die vorige moderniteit en de huidige eenzelfde verschil als tusschen de sonatine van Ravel en de sonate van Badings. Eerstgenoemd is in wezen ‘tonaal’, de tegenwoordige modernen zijn ‘atonaal’. Bij Marsman bv. ontsprong het beeld aan de structuur van het vers en voegde zich de voortgang der voorstelling naar de grondgestemdheid. Deze metafoor is nevenschikkend, verhelderend de gebeurtenis waarvan sprake is.

Bij ons (maar kan ik van ‘ons’ spreken?) is het niet de voortgaande wijs die de toon aangeeft, maar de richting is geradicaliseerd (i.e. op de wortel gericht) en geverticaliseerd, zooals het accoord in de contemporaine muziek ook de verticale lijn, haaks op de notenbalk, gelijkwaardig, zoo niet dominant heeft gemaakt aan de wijs.

De ‘wijs’ is het ‘hoe’ volgens onze taal. Daarnaast valt nu de aandacht meer ten deel aan het intiem-muzikale gebeuren, aan het feit, dat, aan het accoord. Zoo ook is de moderne metafoor in tegenstelling tot de ouderwetsche een gebeurtenis op zichzelf. De metafoor gebeurt in het raam van het vers, de ‘voortgaande wijs’ onderschikkend. De waarde van het vers schuilt thans niet in de laatste plaats in de dissonant van de gevoelswaarde met zijn atonale (tot andere toonsoorten behoorende) associaties. Uit dit product (en niet meer de optelling) van de beteekenissen ontstaat de verswaarde.

Ook in de wijsbegeerte en... de techniek valt een evenwijdige richting op. De atoomsplitsing vindt een pendant in de splitsing van het idioom waardoor stuwende energieën vrijkomen. Irrationeel in de geijkte zin van vroeger is dit taalgebruik, maar aan de taal zèlf wordt zoo meer recht gedaan.

Ireëel is het dan ook allerminst. Integendeel, de realiteit van de taal wordt blootgelegd. En wanneer de functie van het woord is: als zelfstandig wezen een afstand te doorloopen die men overwonnen wil zien, kan het in deze verhouding door het woord als zelfstandige werkelijkheid van mij uit, adaequater dan wanneer het aan mijn geest onderworpen blijft. In deze poëzie bereikt men het niet-ik ‘tastbaar’ in plaats van het te ‘schaduwen’. Het gewone woordgebruik is immers rationeel en de ratio is onbevoegd tot werkelijkheid, want abstract, afgetrokken in stede van aangetrokken! Zoo maakt het beschrijven van de realiteit plaats voor het ‘belezen’ ervan. Poëzie is immers geen proces-verbaal, maar

[p. 121]

een verbaal-proces. Poëzie is: de taal tot zulk een intensiteit gebracht, dat het vermoeden erin aan het wóórd komt. De woorden in een gedicht zijn niet los in rij en gelid gezet, maar ontleenen aan elkaar in dit levende verband hun waarde. Het vers drukt de zin niet uit, maar is zelf zoowel zin als ‘vorm’, zooals een mensch geen lichaam heeft dat een ziel herbergt, maar lichaam en ziel is. Het woord wekt door zijn bestaan, dat in het poëtische verband tot existentie komt, het besef dat de dichter wil overdragen. Het is niet, als in het profane gebruik, attribuut maar koerier van de geest. Het doorloopt de afstand, wanneer het los van den dichter komt.

Wat geeft de heftige drang tot poëzie? De te groote ontroering die het moet ‘overbrieven’ op straffe van collaps? Neen, want die wordt onder gebroken woorden gebracht onder vier oogen. De heldere gedachte, de conciese overtuiging? Die legt men neer in de logische orde van het ijsheldere proza.

Maar de liefde tot de Muze der taal kan den dichter overmeesteren, dat hij voor die felle liefde alles vergeet en op haar ingaat, opdat zij hem het levende vers voortbrenge. Men kan zeker een gedicht boetseeren omdat men iets wil uiten, maar die uitingswil, dit op een iets gericht zijn, is te uitsluitend mannelijk.

Er moet die vonk van hartstocht zijn, die van den dichter overslaat op de Muze, of liever van den minnaar uitgaat tot de Muze; want dichter wordt hij eerst in haar ontvangenis, zooals de man door zijn vrouw vader wordt. Dan wordt het in zichzelf droomende leven van de taal draagster van de vrucht van dit samenkomen. Eigenschap en karaktermerk van den man zoeken hun weg tot het gedicht. Men herkent het dan ook direct, het lijkt op zijn vader.

Zoo is de dichter iemand die alles waaraan hij op aarde en in den hemel gebonden is, opeens loslaten kan om een andere liefde te gehoorzamen. Hij vergeet God en de liefste zoodra hij die zeer nabij gekomen is zonder excuus voor de voorbijgaande gestalte van de Muze. Hij pleegt overspel. Hij offert zijn leven aan een aesthetische hartstocht, van de aarde aardsch (óók al meent hij het tegendeel, óók Vondel in Lucifer!) opdat hij de poëzie schrijve die anderen troosten zal. Hij vergooit zichzelf om anderen te gerieven, maar dit onwillekeurig. Hij is een pelikaan der wellust.

Loopt hij zoo klem? Want er blijft aldus geen speelruimte tusschen beheersching en ontucht, versterving en verzet. Inderdaad is er geen speelruimte, omdat er geen levensruimte is, tenzij door God verleend of gegeven. Er is een naam voor deze menschelijke situatie, die in de creativiteit wordt toegespitst. Deze naam heet van oudsher zonde.

De beteekenis hiervan staat nauwelijks iemand meer helder voor oogen. Wanneer een boterham met de beboterde kant op de grond valt, zegt het spraakgebruik van de domme spraakmakende gemeente, dat het zonde is. Of is hij dom die daarom lacht? Ik meen dat het idioom beter op de hoogte is dan verlichte humanisten. Zonde is wat niet aan zijn doel

[p. 122]

beantwoordt en dus ‘naar de verdoemenis gaat’. Onder andere: wij beantwoorden niet aan ons doel, al roept het (Deus finis hominum!) ons dringend op. Elke zelfbevestiging, iedere solidariteit met het geschapene teekent verzet aan tegen God. Het christelijke dogma spreekt van ‘natuurlijke’ mensch. Sedert de zondeval is de schepping ‘natuur’ geworden.

Ik kan niet argeloos leven, in vrede met Eros èn Caritas, met mystiek èn geloof. Mij is de kosmische Eros ontmaskerd als afval, de aesthetica als vegetatieregilie natuurlijke verlossingscultus of hoe dan ook: heidendom. ‘O vleesch, beursch vleesch dat altijd voelen wil en zich zoo voort wil planten’.

Hierbij te blijven staan is den ‘ontdekte’ onmogelijk. Hij leeft uit de onmogelijkheid vandaan naar nieuwe mogelijkheden. Mij is de omgang met het geschapene allerminst ontzegd. Indien de Geest (nl. de Heilige, dat wil zeggen: van Godswege) het inzicht in mijn verloren spel opent en mij attent maakt op de overwinning van Gods woord (woord doorloopt afstand, schept relatie) dan plaatst dit mij weer (misschien met opdracht van vasten en wellicht niet) terug in dit leven met onze woorden.

De mensch is beelddrager Gods. Ook zijn mensch in-actu-zijn is dus beeld van Gods in-actu-zijn. Kunst, het zgn. scheppen van den mensch is afgeleid en overdrachtelijk scheppen, creatio non ex nihilo. Het is voortborduren op Gods weefgetouw, het is variatie van het opgegeven thema. Het was eens (in den Hof) het voortgaan der ingezette stemmen tot een grootsche fuga die de eeuwen zou vullen. Zonder aanwijsbaar einde, alleen naar boven open en eschatologisch. Maar onze ‘fuga’ is een ‘vlucht’ geworden, niet een opvlucht, maar een uitvlucht. Is onze actie naar het beeld van Gods actus zoo is onze kunst ‘beelden-de’ kunst en onze taal beeldspraak. Alleen Hij, de Ander, ‘noemt de sterren bij name’, i.e.: Hij stelt hun wezen vast.

Wij moeten onze actus laten wortelen in onze houding en die moet geen ‘natuurlijke’, introverse, controverse of extraverse houding zijn, van tijd tot tijd door christonoom ingrijpen ontmaskerd en verworpen, maar een in het geloof herstelde scheppingshouding. Deze dialoog: Adam, waar zijt ge? - ‘de oogen opwaarts om op God te letten’.

Wanneer de kunstenaar zijn taak aanvaardt, de schepping (materie, taal) verder te volvoeren, dan schildert hij een landschap of componeert een strijkkwartet niet op Christelijke manier (alsof het per se een bijbelsch tafereel of kerkmuziek moest worden!) en toch op Christelijke manier, nl. indachtig Apocalyps IV vers 11. Dit is in waarheid (in trouwe, zeiden de vaderen) een ‘modus vivendi’! Het brengt in zijn stijl slechts in zooverre wijziging, dat één ding ontvalt: het ‘sexueele’ verkeer met de schepping (de ‘immanente verlossing’). Hij verkeert nu kuisch met haar. Misschien is zij hem een Cassandra, misschien een Beatrice. Maar geen Astarte.

De mythos spreekt van de natuur als moeder. Ik wil echter spreken van de natuur als zuster, met wie ik geen ‘natuurlijke omgang’ mag

[p. 123]

hebben, ter poene van de bloedschande van de bloed-en-bodemreligie te bedrijven. Heeft daarmee het verstervingsideaal gewonnen? Alleen indien ik geen mensch ware, maar het hoogste dier. Juist wat mij tot mensch maakt, wordt in deze kuische en verantwoordelijke levenshouding gered van de verzwelging door de natuur. De relatie tot God poneert mij als aangesprokene, als tweede persoon. Wie zichzelf verheft tot eerste persoon als autotochthoon Ik, verschrompelt tot neutrum, tot ‘het’. Zoo gaat ‘het Ik’ (omineuze term!) te gronde. Maar met de taak en de nieuwe mogelijkheid van ver-antwoord-elijkheid wordt mijn van Godswege gestelde tweede persoon van Gij tot Ik, niet als centrum van een onbewegelijke cirkel, maar als één der brandpunten van een ellips in voortdurende betrekking tot het waarlijk autonome brandpunt van de Ander.

Ik, geest naar Zijn geest geschapen, vleesch van het vleesch der natuur (vleesch = lichaam + ziel). Zoo ook word ik als dichter gered van de vernietigende verzwelging door de Muze der taal. Lever ik mij roekeloos aan haar over, dan is mijn levenshouding ‘per-vers’. Om mijn menschenwaarde te redden, persoon te blijven, dien ik mij aan den kuischen Joseph te spiegelen. Profeet en priester is de poëet, geest van Gods Geest, ook in zijn verbondenheid aan het vleesch der taal. Tenminste wanneer hij primair mensch wil zijn. Maar wil hij dichter zijn en niets dan dichter bij de gratie der Muze, dan is hij verder van de gratie Gods. Dan (het blijkt in onze tijd) wordt juist hij een pilaarheilige, omdat hij uit zelfbevestigingsdrang vergat wat het ware zelfbehoud vordert: primum vivere (in praegnante ‘menschelijke’ zin), dein canere.

Hoezeer het heidendom ons klimaat en de mythe ons bewustzijn is, blijkt uit het feit, dat ik het geheim der poëtische creatie slechts in deze mythe wist te vangen. Zij staat als corpus alienum in het midden van deze bezinning. Fiat, ik ben zoolang ik mensch ben geen engel. Maar ik wil ‘behoorlijk’ mensch zijn, waarvan acte.

Wanneer ik hier sprak over critische poëzie, dan is zoo goed als die poëzie zelf, ook deze term dubbelzinnig: critische poëzie is als poëzie in de crisis van de enkeling (en ditmaal ‘crisis’ christelijk geladen) en als poëzie die het woord in de crisis plaatst (‘krinein’ beteekent immers scheiden, cf. de formule ‘scheppen is scheiden’ - Noordmans - en... de atoomsplitsing nogmaals!).

De enkeling heeft de taak, ten opzichte van de werkelijkheid tot existentie te komen, niet afzijdig en niet eenzijdig. De dichter a fortiori heeft deze positie in de poëzie te verwerkelijken. Ik zou ook van existentieele of positieve poëzie hebben kunnen gewagen. Juist de geladenheid van het woord crisis trok mij aan. Deze poëzie vermijde introversie en extraversie. In het midden liggen niet de controversen, maar de deugd, als virtus = mannelijkheid. Want dit is van oudsher poëzie geweest: mannentaal van zijn toevalligheid ontdaan. Deze formule is niet enghartig. Daarom ook is de hier geschetste poëtische realiseering geen criterium. En ook geen ‘Criterium-poëzie’.

GUILLAUME VAN DER GRAFT