Columbus. Jaargang 1

[p. 93]

Om het menselijke in de mens

Leven is: een taak vervullen, en naarmate wij ons bestaan minder dienstbaar maken, ontnemen wij de inhoud er aan.
Ortega y Gasset.

Het lijkt alsof er in Europa, met het beëindigen van de oorlog, vooral in het literaire leven, een rust is ingetreden, waarbij de vermoeide houding der voor-oorlogse dichters welhaast strijdend aandoet. Vocht men vòor 1940 dan al niet met de rug tegen de muur, men vòcht, ware het ook tijdens de vlucht voor de naderende, voelbare, maar nog niet tastbare dreiging van de meest geraffineerde geestelijke vernietingszucht die de mensheid ooit heeft aangegrepen.

Men kon deze dichters verwijten dat zij zich niet voldoende teweer stelden. De huidige ‘dichter’ echter, met zijn ‘in harde, innerlijke strijd’ verworven romantische levenshouding, zet de wereld eenvoudigweg naast zich neer, hij ziet er verder niet naar om, en hij vermeit zich in een min of meer irreële sfeer van.... de meest ‘kleine dingen’ en complexen van het steriel alleen-zijn.

Met het beëindigen van de oorlog in Europa zijn de problemen daarvoor en daarin zo urgent, teruggevallen tot het gevecht der kleine machten en eigenbelangen, en alleen de noodzakelijke opbouw in materiele zin gaf de besten onder ons (de zoekenden) de impressie, dat wij ons in opgaande lijn bevinden. Niets is echter minder waar. Zo ons land niet was achtergebleven, dermate verwoest en geplunderd en ontwricht, dat voor het vervullen van de meest elementaire levensbehoeften verandering, herstel en herleving noodzakelijk is, wij bleven ook in dat opzicht berustend, wij zouden ook daarbij de horizon, de ruimte uit het oog verliezen. De geestelijke ellende, waarin zich ons volk bevindt, diene als staving hiervan.

De ontwikkeling van iedere beschaving begint bij de materiele opbouw, en zij eindigt bij de culturele ondergang. Voor West-Europa nadert deze laatste snel, en m.i. onafwendbaar. Ons is de taak stelling te nemen tegen de algemene verslapping, niet om haar te overwinnen, doch om lateren de steunende grondslag te geven, dat deze ondergang in zijn laatste pogingen tot afwending heroïsch is geweest.

Ons geestesleven is in deze periode van de geschiedenis steriel, en wanneer wij in het bijzonder het nederlandse beschouwen, valt het uitsluitend te wijten aan onze reeds alom aanwezige apathie, dat wij niet innerlijk gegrepen worden door weerzin en teweerstelling tegen de destructie die in onze levens groeit, die ons zonder noemenswaardige strijd overrompelt en vernietigd.

De voor-oorlogse dichter leefde bewuster dan de contemporaine. Hij zag wat dreigde. De oorlog heeft dit beeld in ons verdrongen en via de

[p. 94]

materiële vernietiging, die ons door zijn directheid verbijsterde, hebben wij het huidige apathische standpunt bereikt. Een verklaring is echter nog geen verontschuldiging.

En wij menen de strijd te hebben gewonnen, juist op het ogenblik dat de vijand met stille trom bezit van ons heeft genomen.

Welke wegen staan ons nog open, deze Untergang des Abendlandes te remmen, en de grondslagen voor te bereiden voor de bouw van een nieuwe beschaving?

Moeten wij, die ons het literair bestanddeel en geweten weten der cultuur, zoeken naar de vorm die de komende literaire periode zal beheersen; moeten wij aan de hand van enkele historische feiten een bepaalde stroming aanwijzen, waarbij wij moeten aanknopen? Neen! Want deze vorm van leiding is onbezield en onnatuurlijk, en funest voor de weinige levende krachten die ons nog beheersen. ‘De kunst ver van het leven als een spel bedreven, mag slechts een fictie heten’.

Het laat ons volmaakt koud of wij moeten aansluiten bij het realisme, de romantiek of het symbolisme. Wat wij nodig hebben in de huidige en komende literatuur is, zoals Sierksma het (zij het eenzijdig) aangaf: het beeld van de nieuwe mens. Maar deze nieuwe mens is niet de herboren democraat, die de geest van de achter ons liggende jaren heeft afgeschud, en die, slechts gewapend met de ervaringen uit de oorlog, als een doelbewust mens vooruitziet. De nieuwe mens is evenzeer een product van het nationaal-socialisme, van de zucht tot vernietiging, die vanuit Duitsland de wereld, zoal niet veroverd, dan toch besmet heeft.

Want de geest leeft voort! En niet alleen bij de N.S.B.-ers! Zij is gedrongen in ons eigen leven, fnuikend en onafwendbaar; daarin ligt het ongeziene gevaar: In ons is gedrongen de barbaarse geest van de ‘wijdbeense mens’.

‘Daar was een mens van God gezonden, wiens naam was De Wijdbeense Mens.’

Wat wij - generatie van deze tijd - dienen te onderkennen en de mensheid voor ogen te stellen is de geest van deze ‘wijdbeense mens’. En hoe dat gebeurt, - maar kan het anders dan wortelend in een visionnair geziene realiteit - het zal onze gemoederen nu nog niet beroeren.

Deze gestalte van de twintigste eeuw dient ons in onze ondergang voor ogen te worden gesteld. Dat is onze taak, een taak die meer verlangt, - die van ons eist groot menselijk leven -, dan het kunstmatig scheppen van een onbezielde kunstvorm.

Ondanks vijf jaar nazi-dom beseffen wij nog maar ten dele dat een beestachtig raffinement op geestelijke grondslag misschien nooit hiervoor in de geschiedenis is vertoond. Pijnigers en martelaren vindt men in alle perioden en tijden. Het aantal sadisten dat de wereld heeft opgeleverd is waarschijnlijk groter dan wij kunnen en durven beseffen. Maar zij hebben zich allen slechts verlustigd in de lichamelijke pijn van de medemens. Wat de Romeinen in de arena's dreef om de christenen

[p. 95]

te zien vechten tegen leeuwen, was niet meer dan het genieten en medelijden van lichamelijk lijden.

Wat echter is losgebroken in deze wereld die tot principe nam, nièt de lichamelijke pijn van de mens en zijn materiële ondergang, maar het vertrappen, vernederen en verachten van de geest: het uitrukken van het menselijke in de mens; het vernietigen, het versplinteren en verpletteren van de menselijke ziel?

De eeuwen door was de lichamelijke ondergang het credo van de enkelingen. Wat bezielt echter een wereld, die collectief medewerking gevend, waar het nationaal-socialisme ook optrad (was vaak de nederlandse S.S.-man niet beestachtiger dan de Duitse?) de menselijke ziel uitrukt bij de medemens, en daarbij, en was dat niet het eigenlijke doel, bij zichzelf?

En is het niet adembeklemmend, voelt men zich niet wurgend bedreigd door een naderende bovenaardse macht, wanneer men bedenkt dat terzelfder tijd, dat de mens de versplintering der ziel ontdekte, de splitsing der schepping zijn beslissing vond in de atoombom?

Welke literator tekent ons deze geest? Is dit niet de grote - laatste - taak van de prozaïst van deze generatie? En heeft niet de dichter tot taak ons visionnair te verbeelden het toekomstbeeld van de ‘nieuwe mens’?

Dit mensbeeld vindt men niet, aansluitend bij romantiek en symbolisme, omdat het leven nimmer te vinden is in een vorm, en nimmer in een ontvluchtende en onwerkelijke geestesgesteldheid. De cultuur verwacht van ons iets anders dan de uiterste egocentriciteit van de afzijdige mens (mens?). Wij zijn de zieners, de profeten, de voorposten. Wij zijn niet de afzijdigen, die de poëzie verheffen als een waarde bòven het leven. Want het leven zij ons doel. Kunst is geen tijdverdrijf, het is een taak.

Deze wereld wordt beheerst door techniek en natuurwetenschappen, en naast ons staat de dreiging van een verzakelijkt Amerika, dat in de kern alle geestelijke kracht, zo zij niet op het materiële is gericht, ontkent. Wat te verwachten van de eeuwigbewegende kauwgom-kaken van den Amerikaan, die zijn ‘Time is Money’ tot enig devies aan de hemel heeft geklonken? Voorwaar, deze geest is te ontvluchten, en een gevoelig mens (en is dit niet iedere dichter?) geeft daar ook de voorkeur aan. Maar geen mens maakt mij wijs, dat de voze romantiek der huidige jongeren iets anders is dan een pose, en dat de houding verworven is in een harde strijd met de realiteit. Zeker, in strijd met de realiteit, maar met de materiële. Van een gevecht met de geest van de ‘wijdbeense mens’ hebben wij geen notie gehad. De enig-mogelijke verontschuldiging: Wij zijn te jong, gaat niet op. Is de jeugd niet ontvankelijker en scherper in zijn observatie-vermogen dan de genivelleerde ouderen? Onze oppervlakkigheid, onze apathie, ons machteloos gevoel toch iets te willen, geeft ons niet het recht de literatuur terug te brengen tot een autonoom lustoord.

[p. 96]

Van deze generatie wordt iets anders verwacht dan de onrust van het ogenblik, de rozen, de zwanen, het park, het uitzicht bij het raam, het vriendinnetje.

Voor een brandend vitalisme is in deze wereld evenmin plaats als voor rederijkersromantiek (wat is het werk van de cracks onder de jongeren anders?). Men wil van ons dat wij onze geest losbreken uit de cel van de mijmering, het klein geluk, het verwijlen bij het vrouwtje voor eén nacht, het moment. Aan ons een visionnaire verbeelding, voortkomend - natuurlijk - uit de worsteling in eigen ziel, maar uit de worsteling van de ziel niet met de kleine dingen om ons heen en in ons, maar met het Leven, met de Liefde. En de pose-dichters, de snobs, de mannen die verzen schrijven met de zandstrooier, zullen wij omver trappen, omdat zij niet zijn dan innerlijk verrotte en vergane uitwassen, omdat het suikerbeesten zijn inplaats van scheppers van een waarlijk bezielde, levende kunst.

Daarop grondvesten wij Columbus. Onder deze leuzen varen wij. En allen die de moed missen waarlijk mens te zijn, en die slechts weten te glimlachen, hautain en wereldwijs, om deze woorden, kotsen wij uit, niet omdat zij onze geest aantasten (daarvoor zijn zij au fond te ongevaarlijk en te onbelangrijk), maar omdat zij onze maag bezwaren.

Een geslacht als het onze dat zoveel menselijke waarden heeft zien omlaaghalen, kàn het aestheticisme niet tot dogma verheffen. Ons rest een moeizame en vooral ondankbare taak (immers wij gaan tegen de stroom in), waaraan het snobisme verre blijft, en waaraan slechts gewerkt kan worden door dichters, die in dit onweer van de tijd nog de gezondheid van geest en lijf hebben gered (niet alleen voor ‘vannacht’), ons blijft: de redding en bescherming van het menselijke in de mens.

JAN PRAAS