Columbus. Jaargang 1

[p. 38]

Vijftig-jarig jubileum

Links bloemen, rechts bloemen, boven zijn hoofd en aan zijn voeten bloemen.

En toen de foto genomen was, herkauwden wij verveeld onze gelegenheidszinnen, met een schuin oog naar de klok. En eindelijk zei de klok, dat het weliswaar nog net even te vroeg was - hij was per slot van rekening onze chef -, maar dat we toch wel bij wijze van aanloop met onze voeten konden gaan schuifelen.

Toen beging een van ons een grote stommiteit. Het toeval had er ook schuld aan, in zoverre zijn woorden juist in een algemene adempauze vielen. Hij schrok er zelf van. Waarschijnlijk had hij het zinnetje geprepareerd voor het begin van de avond, en had hij òf geen gelegenheid er toe gekregen om het te lanceren, òf hij had het de hele tijd al gelanceerd, zonder dat het door iemand was opgemerkt. Misschien ook zonder dat hij het zelf gemerkt had. Dan was het hem natuurlijk niet zo heel erg kwalijk te nemen. Wijzelf hadden tenslotte ook maar een repertoir van een paar woorden, die wij zo van tijd tot tijd met een beetje gezoem er omheen naar voren brachten, en zo was de conversatie naar aller tevredenheid op gang gehouden. Wat wij hem wel kwalijk namen was, dat hij origineel wilde zijn. Waarom niet met ons in het algemene koor van ‘accuratesse, trouw en plichtsbesef’ ingestemd?

- Vertelt u eens iets, had de ongeluksvogel gezegd, van uw loopbaan.

Het woord was gevallen, de oude had het opgevangen, en nu was het te laat. Bleef ons niets anders over dan achter in onze stoelen te schuiven en te hopen, dat het niet lang zou duren. Tenslotte waren wij zijn ondergeschikten, en berusting is een onzer mooiste eigenschappen.

Veel zou hij niet te vertellen hebben. Wij kenden zijn vijftig-jarige loopbaan even goed als hijzelf, gedeeltelijk uit eigen ervaring en voor het grootste deel uit overlevering. Als er gedurende die vijftig jaar ook maar iets geweest was, dat enigszins afweek van zijn normale dagindeling, dan had de overlevering dat wel aangedikt tot een wereldschokkend evenement. Het was dus met gefundeerde hoop dat onze blikken aan de klok bleven hangen. - Toen ik zestien jaar was, begon hij, en wij sloten toegeeflijk onze ogen, kwam ik te werken in een zandschacht.

Dat leek ons een dwaze verspreking. Hij bedoelde natuurlijk handelskantoor, want hij was inderdaad op zijn zestiende jaar begonnen. Maar toen hij in zijn vergissing bleef volharden en het alsmaar weer over zandschacht in plaats van handelskantoor had, gingen wij rechtop zitten, en seinden elkaar toe, dat hier iets niet klopte.

- Een zandschacht, vertelde hij, is een lange onderaardse gang, zoiets als een kolenmijn. Alleen is er natuurlijk zand in plaats van steenkool. Ik voelde mij er heel tevreden, deed mijn werk naar beste kunnen, en was er trots op arbeider te zijn in zo'n mooie schacht.

Wij keken elkaar aan, en ons oordeel was eenstemmig.

[p. 39]

- Om het de arbeiders gemakkelijk te maken, ging hij verder, waren er huisjes gebouwd in de schacht, waar zij voor een lage huurprijs konden wonen. Zo'n huisje te bezitten, dat stond mij altijd als een ideaal voor ogen. Toen ik twintig was huurde ik twee kamers, en voelde mij zelfstandig. Ons werk bestond uit het rijden van zandkarretjes. Over de lengte van de gehele schacht, die, zoals ik zei, uit een lange gang bestond, waren rails aangelegd, en wij reden van het ene eind naar het andere, waar wij het zand kiepten, en kwamen met onze lege karretjes terug om nieuwe lading te halen. Ik moet zeggen, het werk beviel mij buitengewoon, vooral in het begin, en telkens als ik door de hoge gang reed, raakte ik opnieuw onder de indruk.

Eerst was het mijn werk zelf dat mij interesseerde. Maar toen ik twee-en-twintig was, begon ik mij af te vragen waaraan wij eigenlijk al die jaren bezig waren. Wij laadden onze karretjes aan het ene einde van de schacht vol met zand, en stortten het aan het andere einde uit. Daar waren enige mannen bezig het netjes en gelijkmatig op te hopen.

Ik sprak er met onzen voorman over. Hij gaf een uitwijkend antwoord, en toen ik te lang aandrong, werd hij kwaad, waaruit ik opmaakte, dat hij het evenmin als ikzelf wist, waarvoor wij werkten. Ik vroeg het aan een kameraad, die mij niet eens begreep, en toen ik erin geslaagd was mij zo duidelijk mogelijk uit te drukken, zei hij, dat het er niets toe deed, en dat het hem niet kon schelen ook, zolang hij maar genoeg te eten en te drinken had. Als ik het dan met alle geweld wilde weten moest ik het maar aan den baas vragen, die zou het wel weten. Dat, dacht hij, zou mijn mond wel snoeren. De baas was zo ver en onbereikbaar, dat de overweging alleen al van een particulier gesprek met hem een ongerijmdheid leek. Mijn kameraad beschouwde het gesprek als geëindigd en draaide zich om. De baas was een abstract begrip.

Ook ik ging weer aan mijn werk, en dacht aan andere dingen. Maar de volgende dag kwam het gevoel van onvoldaanheid halsstarrig terug. En al hield ik mij nu ook duizend maal voor, dat niemand het ooit in zijn hoofd zou halen om op de deur van de directie-kamer te kloppen, treiterend zweefde mij de voorstelling voor ogen van een hand met vijf gekromde vingers, waarvan er twee een korte maar duidelijke roffel op de gevreesde deur lieten horen. Bescheiden natuurlijk, maar toch met een niet te miskennen eigen initiatief erin. En hoe ik vluchtig mijn haar zou gladstrijken, als ik zijn ‘ja’ van binnen vernomen had.

En plotseling was het geen voorstelling meer, en zag ik mijn overmoed in een situatie verplaatst, die ik niet voorzien had. Ik stond in de kamer van den baas.

Hij zat achter zijn bureau en scheen mijn aanwezigheid niet op te merken. Ik overwoog of het niet het beste was om maar weer stilletjes te verdwijnen. Toen sloeg hij zijn ogen op en ik begon te stamelen. En plotseling was het er uit: wat toch het doel was van ons werk.

De baas had allang zijn aandacht weer op het bureau gevestigd, waar

[p. 40]

een velletje papier hem buitenmate scheen te interesseren. Er volgde een stilte, waarin mijn pathetische uitval idioot bleef naklinken. Om mijn houding te redden moest ik met mijn vuist op tafel slaan. Ik begrijp nog steeds niet waar ik de lef vandaan haalde, maar ik deed het. Toen schoof hij rustig zijn stoel achteruit en trok een la open, waaruit hij een dikke map te voorschijn haalde. De map bevatte een bundel papieren, allemaal van gelijk formaat. De bovenste vijf ervan etaleerde hij naast elkaar op zijn bureau. Op het eerste gezicht leek ook het schema, dat op alle vijf getekend was hetzelfde. Een horizontale lijn over het gehele papiervlak, en een centimeter of vijf eronder, evenwijdig met die lijn, een langgerekte rechthoek, ongeveer een bij acht. Het hele papier was in graden verdeeld. Bij nader inzien nu bleek het verschil tussen de vijf schema's hierin gelegen te zijn, dat de genoemde rechthoekjes allemaal een andere plaats in het graden-systeem hadden, en wel zo, dat de rechthoek op het eerste blad meer links gesitueerd was dan dat van het vijfde. En zo ook, successievelijk, de drie tussenliggende.

De baas legde uit, dat het schema's van onze zandschacht waren, zoals die in de laatste vijf jaar geweest was. De horizontale lijn was het aardoppervlak, de rechthoek de schacht zelf.

- Laten wij het linker uiteinde a, het rechter b noemen, zei de baas. - Zoals je ziet liggen a en b op het eerste schema heel wat meer naar links dan op het laatste. Dat nu is het resultaat van vijf jaar werk.

Dat zei me niet veel. Ik keek naar de stapel papieren, die in de map waren achtergebleven, en de baas zei, dat ik mijn gang kon gaan. Ik liet mijn vingers door de blaadjes glijden. Zij stelden allemaal hetzelfde schema voor. Ik haalde de hele stapel eraf, zodat alleen het onderste velletje bleef liggen: hetzelfde schema.

- Van honderd jaar geleden, zei de baas.

Ik kreeg het plotseling benauwd, en wist, dat het kwam doordat er iets mankeerde aan al die tekeningen. Maar ik kon er niet op komen, wat dat zou zijn.

- Bij b laden wij het zand in de karretjes, ging de baas verder, en bij a storten wij het uit. Vandaar dat de hele schacht hoe langer hoe meer naar rechts opschuift.

En ineens wist ik wat mij beklemde: er was geen uitgang op de schema's getekend.

- Een uitgang, zei de baas, en streek peinzend met zijn hand over zijn kin, zal vermoedelijk bij a geweest zijn. Toen wees hij met zijn pen naar de boekenrekken, die langs de muren stonden.

- En dat, zei hij, zijn de schema's van de laatste vier miljoen jaar.

Hij stond op en opende een luikje in de vloer, vlak achter zijn bureaustoel. - En dat, zei hij, zijn de schema's van -

Nu lijd ik aan hoogtevrees, en toen ik langs die eindeloze rijen van opeengestapelde mappen naar beneden had gekeken, moest ik al mijn krachten

[p. 41]

inspannen om niet in de diepte te vallen. Zodoende had ik het getal, dat hij noemde, niet gehoord.

Wat er verder gebeurd is staat mij maar vaag voor de geest. Ik voelde de deurknop onder mijn vingers en draaide hem om. Toen ik in de gang stond, boorde ik zijn stem nog. En dat,... zei hij -

Hier zweeg onze jubilaris, en wij voelden ons ongemakkelijk. Onze voeten waren stijf van het lange stilzitten, maar niemand van ons wilde de eerste zijn om ze te verzetten.

- Onbeheerst, ging de oude verder, als jonge mensen zijn, begon ik de schacht op en neer te rennen, met mijn nagels in het zand te krabben, te schreeuwen dat ik er uit wou. Dwaas en nutteloos, de baas had immers vier miljoen schema's, en nog een luik, en nog iets. Ik ging als een bezetene te keer, liep van a naar b, van b naar a, van a naar b - . Totdat ik berustte. Weer viel er een stilte, en wij wachtten af, of hij nog door zou gaan. Wij wilden onze voeten verzetten, maar konden niet. De klok wees ver over tijd. Wij werden bang, want wij wisten, dat wij onze voeten pas zouden kunnen bewegen als hij de zijne verschoven had. En hij zat daar zo roerloos, alsof hij na zijn laatste woorden gestorven was.

Iemand vroeg:

- En hoe bent u er dan uitgekomen?

De jubilaris keek op.

- Ik ben er niet uitgekomen, zei hij.

OLGA RODENKO