Bzzlletin. Jaargang 31

[p. 92]

Rein Bloem
Op de plaats rust

In de elfde eeuw komt, na een lange tijd van stilstand in Europa, vooral in Frankrijk, Italië en Spanje hier en daar beweging op gang. De ‘Renaissance van de twaalfde eeuw’ zal weldra op allerlei terreinen vruchten afwerpen. Handel en wandel bij de vleet, grenzen gaan open, met welke doeleinden dan ook, en in de steden zie je van verre het geld al rollen naar grootse en imponerende kerken, bakens voor de reizigers.

Daar moet je het eerst naar toe, om je te vergapen aan de nieuwste versieringen aan de gevel. Volk, boeren, prelaten, paters, voor ieder is er iets van zijn gading.

Ze komen de pelgrims tegemoet en wijzen van verre op de mooiste aanwinsten: portalen met reliëfs, beelden, kapitelen.

Wat niet begrepen wordt, moet uitgelegd en ontcijferd: daar zien we links een gulzige rijkaard, rijp voor de hel, en rechts een uitgemergelde arme ziel die uit zijn graf stapt, omdat hij naar de hemel mag, Lazarus natuurlijk. We zijn met z'n allen in Toulouse, die rooskleurige stad.

Het portaal voor de ingang van de reusachtige St. Sernin trekt met zijn grote tympaan (halvemaan) en de steunbalk daaronder de meeste aandacht. Het is een vroeg, origineel en afwijkend pronkstuk: Christus in de wolken wendt zich naar omhoog, zijn boodschap is reeds voltooid, zes majesteitelijke engelen wuiven hem na en de Apocalyps is achter de rug, elevatus est assumptus est. De twaalf discipelen kunnen hem op de linteau (balk) niet zien, maar twee toegevoegde gedienstigen, links onder, ontvangen het boek, dat wordt doorgegeven en de laatste twee apostelen rollen het boek uit, ze moeten, met andere woorden, op aarde verder gaan.

Drievoudige beelden, links en rechts, omringen de heilige voorstelling. Twee apostelen, Jakobus de Meerdere (de zwerver en pelgrim met de schelp) en Petrus (de sleutelbewaarder) zijn de hoofdpersonen; boven en beneden spelen muzikanten, soldaten, feestvierders, er is een Don Juan met gezelschap, vrouwen met schapen op schoot, twee dames met leeuwenkoppen...

De kapitelen op pijlers tot de grond, laat ik nu rusten, vóór het een ratjetoe wordt.

Toulouse werd in een mum van tijd een metropool, een kruispunt van wegen, met sponsors die opdrachten uitdeelden en het voor het zeggen hadden.

Het ging in de elfde eeuw ook anders, namelijk bij de coming out van de kloosters. Een aantal vermetelijke abten wilde de architectuur van hun kerk

[p. 93]

opkalefateren om voorbijgangers stil te laten staan. Abbé Gauzlin (1004-1030), in St. Benoît aan de Loire, ís er zo een.

Gislebertus

Hij kwam op het idee om een deel van de muren open te maken, zodat men van laag tot hoog geen deur door moest, geen obstakel, buiten en binnen. Een tour-porche heet dat, drie etages tot de spits van de open toren. Dat was nog niet alles: overal waren, volgens plan aangebracht, planten, dieren, mensen, bijbelse figuren, tientallen kom je doorlopend tegen. Een geniaal concept, doorkijk vol verrassingen.

De architect heeft het niet zelf uitgevoerd, daar moeten heel wat werklieden aan te pas zijn gekomen. Meestal zijn de beitelaars anoniem, maar plotseling ontmoet je de belangrijkste sculptor, een artiest van naam: Unbertus, je ziet de kroon op zijn werk.

En, eeuwen later, zullen we allemaal wel kennen:

Gislebertus hoc fecit = Gijs heeft dit gemaakt
Op het magistrale timpaan met de Apocalyps en het laatste oordeel, zien
we aan de voeten van Jezus de signatuur van de beroemde maker.

Behalve het portaal van de St. Lazare in Autun heeft Gijs nog meer meesterstukken gewrocht in de kerk: de kapitelen in de salle capitulaire, waar je met je neus boven op de wonderen staat: wie kent niet de drie wijzen, slapend onder een deken als een omelet, totdat een engel ze wakker maakt, en in het nabije museum Rolin is de voorover liggende Eva met de appel.

[p. 94]

Gislebertus zal niet in zijn eentje gewerkt hebben. Vooral in Italië bouwden de Lombarden samen en een magister als Benedetto Antelami (in Parma) verzamelde leerlingen om zich heen, gaf ze opdrachten, en zo werd hij nog meer bekend.

Ook in Spanje komt dat voor: in Agüero bij de Pyreneeën, op de weg heen en weer, de camino. Deze Santiago-kerk bij de grens van de Muzelmannen werd niet voltooid. Maar van buiten wemelt het van verschillende bouwtekens, zodat de werklieden bij hun apropos bleven en de volgende dag zo weer konden beginnen.

De grootste verrassing komt nog: onder een hemel vol gieren gaan wij met een grote, geleende sleutel naar binnen en ontdekken een smalle, donkere fries (een kroonlijst met versiering); en laten daar nu de drie wijzen onder de deken liggen. Het lijkt onmogelijk, maar het verkeer van de pelgrims, de grensoverschrijdingen en de naijver hebben hun werk gedaan: daar is de namaak van Gijs!

In de loop van de tijd, hoeven de sculptores van naam niet meer van huis. Hun repertoire en de standaard thema's zijn gevestigd en de reizigersstromen in Europa hebben geleerd de betreden paden te volgen.

Een grote uitzondering aan de kant van de genieën is Cabestany. Hij duikt driemaal in Italië op, het meesterstuk is te zien in de abdij van Sant'Antimo, aan de route van de Francigena, een pleisterplaats met het mooiste stille dal, dat je maar denken kan.

De oude kerk waar Karel de Grote langs ging, werd tijdens de twaalfde eeuw tot een prachtig bouwwerk gerestaureerd, met de geschiedenis nog in ere behouden, door figuratie in de buitenmuren te metselen, bijvoorbeeld een hoorn van overvloed uit de oudheid.

Aan het schip rechts staat een zeer brede pilaar, de tweede in de rij. Daarop heeft Cabestany een kolossaal kapiteel gemaakt, in heldergrijs travertien. In vierkanten is het verhaal rondom tot stand gekomen, dat was in die tijd nog niet op die manier vertoond. Het thema was er al lang: Daniël in de leeuwenkuil. Volgens de Bijbel en de apocriefe teksten: de Perzische koning Darius wierp de profeet in de kuil; hij was ongehoorzaam, omdat bidden niet was toegestaan, de hovelingen hadden dat aan de koning verklapt. De leeuwen waren onmiddellijk mak, een engel stuurde de kluizenaar Habakuk de kuil in om de profeet van voedsel te voorzien. Toen Darius dat na zeven dagen zag, werd Daniël in genade naar boven gehesen en de Babylonische hovelingen werden meteen in de leeuwenkuil gedumpt.

Cabestany laat ons vier woeste leeuwen zien, vlak bij Daniël. Habakuk heeft het in de pit ook niet breed, maar verslinden doen ze hem toch niet. Het kenmerk van de maker is, zonder mankeren, woede en ruwe oudtestamenti

[p. 95]

sche taferelen... dat is de originele, eenmalige stijl die hij overal toont om nietsvermoedende toeschouwers de schrik op het lijf te jagen en duistere geheimen voor te leggen.

De route van Cabestany

Wie rondom het kapiteel naar de slachting van de hovelingen kijkt, ziet de hel in de ogen.

Hetzelfde thema komt terug in St. Papoul, waar een museumpje is (bijna altijd dicht). De kerk ernaast krijgt haast geen bezoekers, maar buiten in het chevet zijn ze weer: de vervaarlijke leeuwen, de profeet, Habakuk en, verscholen, de engel. Dit maal zijn ze op zes colonnes verdeeld en langs de corniche zijn als garnering zesentwintig modillons (fantastische beelden) aangebracht, die niet mis zijn.

Onze eenzaat heeft in Toulouse waarschijnlijk geen onderdak gekregen, zijn werk wordt versmaad en te cru bevonden. Gevolg heeft hij ook niet, zonder leerlingen gaat hij van object naar object, kriskras van St-Papoul naar Rieux-Minervois bij Carcassonne, naar St-Hilaire naar Lagrasse, naar Cabestany, naar Le Boulou, naar Sant Pere de Rodes, naar Sant Pere de Galligants, dan de grens over naar Errondo in Navarra; maar daar kunnen

[p. 96]

wij niet meer naar toe, want dat timpaan is overzee gegaan naar New York, naar het Metropolitan Museum of Art waar de Cloisters Collection prijkt, god sta ons bij.

Alles is de moeite meer dan waard, maar de prijs gaat naar Cabestany, het dorpje aan zee, Caput Stagni (droog gevallen), vijf kilometer onder Perpignan. Daar kreeg Cabestany zijn naam en in de kleine kerk van Sainte Marie zijn plaats, nauwelijks te vinden. Aan een zijmuur hangt op ooghoogte het pronkjuweel: een kartelig timpaan, omrankt met engelenkopjes; links beurt Christus voorzichtig Maria uit haar graf; rechts wordt zij in een mandorle hemelwaarts getild; een engel zit beneden op een citer te spelen, geleund zowaar op een aap; met wierookvaten wordt Maria welkom geheten; in het midden staat Christus, hand omhoog, en het heilig boek in de andere, sierlijke hand; Maria, naast hem, is in gebed verzonken, ogen dicht, haar vergrote handen omhoog.

Nog is het verhaal (op zo'n klein oppervlak!) nog niet uit: naast de andere kant van Christus staat beduusd een prominente figuur: een kostbare ceintuur bungelt in zijn hand en hij kijkt naar Maria... dat kan niemand anders zijn dan de ongelovige Thomas. Maria heeft haar ceintuur uit de hemel zachtjes naar beneden gegooid en zo is hij dus voor altijd bekeerd.

Mooier kan het niet.

De provincie Roussillon, waar wij ten slotte heen gaan, is van oudsher een grensgebied vanwaar het alle kanten op kan gaan, qua landschap, geschiedenis, volkeren, cultuur, schriftuur in heel Spanje, met varianten in alle kleuren van de Apocalyps, overgenomen en doorgegeven over een grens die er eigenlijk niet is. De herders van andere landen kennen geen obstakels, de pelgrims en troubadours zingen onderweg, we kunnen het verstaan en de eigen wijzen klinken overal na.

En de devotie, het verdriet en de hoop?

[p. 97]

Langs een kronkelig pad loopt men naar de bergen, het Cerdangne massief. Zover hoeft het niet eens.

In een bocht aan de kant staat de Ermitage, een kerk en een huis. Het heet daar La Trinité. Onderhouden van buiten en binnen, en bewoond. Een Nederlandse pater beheerde daar jarenlang een wondermooie schat. Na zijn dood zette een Duitse vrouw zijn missie voort.

Het licht valt zacht en helder op de binnenste wand.

Van de drievuldigheid is hier geen sprake: Christus aan het kruis, zonder de heilige aanwezigen, hij is er alleen. De attributen van de kruisiging zijn er wel, maar als opnieuw aangebracht. Er is geen pijn, maar een milde glimlach en vriendelijke ogen. En hij is in een schitterend bloemenkleed gehuld.

Het is of de verlosser nog eenmaal terug keert en zegt: schrik niet, ik ben er nog en sta je bij:

De twaalfde eeuw in de lente
is de ware renaissance:

De troubadours, Heloise
Abelard, chansons de geste.

Het beeld van Gislebertus,
eveneens de anonymus

In de Pyreneeën: de Ermitage,
de woonstee van de Messias.

Nogmaals aan het kruis,
zonder smart; ontkommernis.

De statie voor de wederkomst:
guirlandes; spijkers buiten dienst.

Goede herder en mecenas
zachtmoedig stille geest.

Zo leeft zijn glimlach onder ons.
Geen wonder dat hij er altijd is.

Rein Bloem (1932) is dichter Zijn laatst verschenen bundels zijn De troost van de pelgrim (1997) en Roman (1998).