Bzzlletin. Jaargang 31

[p. 56]

Tine Haze
Lucifer in 2001

Januari 2001, Het Toneel Speelt Lucifer van Joost van den Vondel, de regisseur: Hans Croiset. De pers schrijft uitgebreid over hoe en waarom Croiset altijd Vondel moet doen. Termen als ‘de rijkheid van de Nederlandse taal’, ‘de dramatische kwaliteit’ en ‘het Nederlands erfgoed’ komen voorbij. Maar hoe gaat Croiset om met die rijke taal, dat Nederlands erfgoed? Wat gebeurt er als Lucifer geënsceneerd wordt?

In de zomer van 2000 schrijf ik een brief aan Hans Croiset met de vraag of ik als dramaturg betrokken mag zijn bij de productie van het stuk Lucifer. Tijdens mijn studie Theaterwetenschap heb ik me verdiept in het werk van Joost van den Vondel. De manier waarop hij zijn ontevredenheid met de wereld om zich heen kenbaar maakt in een stuk dat nota bene in de hemel speelt, treft mij, en ik word nieuwsgierig naar een hedendaagse interpretatie. Meewerken aan zo'n interpretatie is een uitdaging. Croiset ziet wel iets in een samenwerking en we spreken af dat ik drie maanden als dramaturg met hem zal werken.

De eerste keer dat ik een ontmoeting heb met Hans Croiset om over Lucifer te praten is hij degene die praat. Hij vertelt enthousiast over de jonge acteurs die deel uitmaken van de cast en over de decorideeën die hij heeft bedacht. Maar hij spreekt ook over zijn onzekerheid wat betreft het opnieuw doen van het stuk. Zijn enscenering van Lucifer twintig jaar geleden was een hit. Natuurlijk gaat iedereen een vergelijking maken tussen de twee voorstellingen.

Vol liefde vertelt Croiset over de acteurs van toen en de bewerking door dramaturg Guus Rekers. Rekers leerde hem de tekst vanuit menselijk oogpunt te zien. Croiset vertelt dat hij toen, om het stuk handen en voeten te geven, veel attributen nodig had; schommels, steigers en bolhoeden. Hij was bang dat het anders saai en onbegrijpelijk zou zijn. Die angst heeft hij nu niet meer. Hij heeft nu de kans om de voorstelling anders te benaderen dan twintig jaar geleden, abstracter, en de tekst voor zich te laten spreken.

In een later stadium komt Croiset met het idee van Plato's grot. Plato schetst het beeld van mensen die in een grot de wereld vervormd waarnemen, omdat ze alleen de schaduwen van de werkelijkheid kunnen zien. Hij noemt dit onwetendheid. Wanneer deze mensen uit hun grot zijn bevrijd, zijn ze niet in staat alles in één keer te zien. Langzaam wordt de werkelijkheid voor hen zichtbaar. Dit idee wil Croiset toepassen in de voorstelling. Volgens

[p. 57]

hem wordt er steeds maar vanuit gegaan dat het in de hemel alleen goed en mooi is. Maar ‘in principe is alles al aanwezig, ook bij de engelen, en die bestaande wereld, waarin het kwaad al een plek heeft, moet langzaam naar boven komen’. Croiset wil heel graag dat bij de engelen een soort bewustwordingsproces plaatsvindt, dat ze als het ware de betekenis van het kwaad ontdekken.

Niet alleen de negativiteit is onderhuids al aanwezig in de engelenwereld, ook de kunsten: schilderkunst, muziek. Wat betreft die muziek is Croiset vanaf het begin heel concreet. Er ligt een lijst met fragmenten klaar, die alleen nog in de goede volgorde in de voorstelling terecht moeten komen. Op die lijst staan onder andere fragmenten uit de Weisenhausmesse van Mozart en het geluid van de joodse ramshoorn.

Het idee van de alomtegenwoordigheid van de dingen spreekt mij aan. Het maakt dat ik Lucifer kan lezen als een soort voorspel op wat we nu in de wereld zien. Ik moet direct denken aan een tekst van de IJslandse popzangeres Björk, ‘The modern things’: ‘All the modern things have always existed. They've just been waiting to come out and multiply and take over [...].’ Nooit gedacht dat ik Vondel nog eens zou koppelen aan popmuziek.

De acteurs hebben vooraf al veel literatuur gekregen over Vondel en verschillende invalshoeken rond Lucifer. Daarom ga ik beeldmateriaal verzamelen rond het thema engelen, de specifieke engelen uit het stuk en de val van Lucifer. Een week later heb ik twee enorme posters beplakt met allerlei kopieën van schilderijen, foto's en interpretaties van engelen. Deze posters krijgen een prominente plek in het repetitielokaal en blijven daar als inspiratiebron hangen. Langzamerhand komen er nog meer zaken aan de wand te hangen; platen van het Laatste Avondmaal en een fragment uit een gedicht van Paul Celan.

Wanneer we met z'n allen de tekst gaan lezen heb ik allerlei verwachtingen over de ideeën van de acteurs. Je zou denken dat de bijbelse achtergrond wordt besproken of de tegenstellingen tussen goed en kwaad. Maar de meerderheid van de acteurs is niet zo gelovig opgegroeid: ze gingen met oma mee naar de kerk en hebben daar naar een Mariabeeld zitten staren, zonder idee wie Jezus was. ‘Ja, Lucifer komt in de hel, en dat heeft te maken met de appel. Maar wat Adam en Eva daar doen. Geen idee.’ Praten over Lucifer met betrekking tot God of de bijbel heeft dan niet zoveel zin.

Deze acteurs (en ik) blijken ook opgegroeid in een tijdperk zonder grenzen. Geen ijzeren gordijn meer, een bijna volgroeide EU en alleen oorlog in die exotische landen waar je net niet op vakantie gaat. We hebben wel een bepaalde moraal meegekregen en intuïtief voelen we aan wat goed is en wat

[p. 58]

niet. Een discussie over goed en kwaad, en hoe we Vondels Lucifer daarin kunnen plaatsen, blijkt dus ook niet zo aan ons besteed.

Waar hebben we het dan over? Over jaloezie, machtsstrijd en over image. Termen die op televisie ook zoveel aan de orde komen. Opvallend velen onder ons kijken regelmatig naar soaps. En daarin draait het altijd om de angst dat de ander je vóór is, dat je geliefde er met de buurman vandoor gaat. Lucifer is stikjaloers op de mens die misschien alle aandacht gaat krijgen van God. Lucifer krijgt menselijke trekjes; wordt een concrete, niet hemelse figuur.

Croiset heeft de originele Lucifertekst bewerkt. Hij heeft daarbij gebruik gemaakt van de bewerking van Guus Rekers, de originele tekst en een aantal aanwijzingen van Benno Barnard. Hierdoor ontstaat een ingekorte en meer actuele versie van het stuk, zonder tekort te doen aan de betekenis van de tekst en de schoonheid van de taal. Geschrapt is er alleen bij uitgebreide beschrijvingen, die niets tot weinig toevoegen aan het verhaal. En er is geprobeerd alleen stukken te bewerken die voor ons mensen in de eenentwintigste eeuw niet meer te begrijpen zijn.

Tijdens het repeteren blijft Croiset de acteurs lastigvallen met de stelling, dat wanneer jij begrijpt wat je zegt, ook de toeschouwer het begrijpt. En hij heeft gelijk; de tekst is begrijpelijk, niet te lang en er is genoeg te zien op toneel. Een saaie voorstelling wordt het wat ons betreft niet.

Gedurende het repetitieproces neemt Croiset regelmatig de tijd om te overleggen. Onze gesprekken gaan vaak over de sfeer in de groep. Ik merk dat hij het heel belangrijk vindt dat er een consistente groep staat, waarin iedereen zich thuis kan voelen en waardoor er ook een hechte groep op toneel te zien is. Dat blijkt nog niet zo makkelijk. Zie maar eens twaalf heel verschillende mensen met hun neus dezelfde kant op te krijgen. Ik probeer me dan ook regelmatig in de spelersgroep te mengen en hun kant van het verhaal te horen, zodat ik kan inschatten wat er speelt en welke frustraties er ontstaan. De acteurs blijken bijvoorbeeld niet blij te zijn met een strenge regisseur; zij willen vrijheid om te spelen zoals ze zelf willen. En het is voor een acteur niet leuk iedere keer gecorrigeerd te worden vanwege zijn Rotterdamse accent.

In de weken voor de première stijgt de spanning. Tijdens de doorlopen worden verschillende scènes nog veranderd en de muziekfragmenten vinden hun plek. Ik zie steeds meer de betekenissen in de interpretatie van het stuk zichtbaar worden. Het manipulatieve karakter van Lucifer wordt steeds duidelijker, je voelt de opstand dichterbij komen.

In de laatste weken wordt er veel gesleuteld aan het laatste bedrijf. Dat

[p. 59]

begint met een lange tekst waarin de overwinning van Michael gevierd wordt. Het is voor de acteurs moeilijk hierin houvast te vinden. Na de overwinning komt Gabriel verkondigen dat het leed nog niet geleden is; er begint dan feitelijk een nieuw stuk. Croiset wil per se die laatste scène ook anders vormgeven, de toon moet anders. Iedereen moet in het zwart, het kwaad is immers in de wereld. Er komt een soort droefheid over het einde.

Scène uit Lucifer door Het Toneel speelt (2001) Barbara Pouwels en Niels Croiset
(foto Deen van Meer)

In het artistieke team ontstaat een meningsverschil over de interpretatie van het laatste bedrijf. Vergaat de wereld nu of niet? Is er dan helemaal geen hoop meer? En moet je die vraag als theatermaker beantwoorden? Croiset legt me uit, dat het hem in die laatste scène met name gaat om wat Gabriel zegt: ‘O Adam,’ dondert God, ‘volstonden al die wonderen dan niet?’ De ontevredenheid van de mens én van Lucifer komen centraal te staan.

Vlak voor de première vraag ik Croiset of hij tevreden is met de voorstelling. Hij vertelt me, dat hij blij is dat de voorstelling zo dicht bij de tekst is gebleven, maar hij vindt het moeilijk de voorstelling los te laten en de acteurs hun gang te laten gaan.

Op de vraag of hij over twintig jaar Lucifer nog een keer gaat doen, krijg ik geen antwoord.

Tine Haze (1976) studeerde aan de Universiteit Utrecht bij de vakgroep Media en Representatie (voorheen Theater-, Film- en Televisiewetenschappen), afstudeerrichting Theaterwetenschap, specialisatie Dramaturgie Zij was als dramaturg actief bij Lucifer van Het Toneel Speelt, in de regie van Hans Croiset.