Bzzlletin. Jaargang 31

[p. 72]

Arie Storm
Verzet is zinloos
Over de essays van Patricia de Martelaere

Van tijd tot tijd verschijnen er lijstjes waarin de verschillende kunsten in volgorde van belangrijkheid worden opgesomd. Is de beeldende kunst belangrijker dan de literatuur of geven we toch de voorkeur aan de muziek? Of is het ballet de hoogste kunstvorm? Je komt er niet uit. Ik heb eens een dichter in alle ernst horen beweren dat de poëzie nu eenmaal op een hoger plan staat dan de romankunst. Maar de koningin der kunsten was wat hem betreft toch het essay. Een goed geschreven essay, daar kon geen gedicht - laat staan een roman - aan tippen. Het werd die avond nog knap laat.

Wat is een essay eigenlijk? Een essay is een ‘niet te korte, voor een ruim publiek bestemde, subjectief gekleurde verhandeling over een wetenschappelijk of letterkundig onderwerp, gekenmerkt door goede, persoonlijke stijl’ - aldus Van Dale. W.F. Hermans had een aanmerkelijk kritischer mening over wat volgens hem een essay (door hem denigrerend als ‘esseej’ gespeld) was. In een essay werden volgens hem conclusies getrokken ‘die de lezer zelf ook wel had kunnen trekken, als hij daar plezier in had gehad’. Vandaar dat hij stukken schreef met conclusies ‘waar de lezer geen plezier in heeft’. En dat ging eigenlijk ook op voor de romans die hij schreef: Hermans verkondigde in zijn fictie keer op keer de sombere boodschap dat niemand deugde en dat alles gedoemd was te mislukken. Dat hadden u en ik ook kunnen bedenken, dus ben je geneigd om de conclusie te trekken dat Hermans ijzersterke romans schreef ondanks het feit dat hij een weinig originele kijk op de werkelijkheid had. Maar daar moet in één adem aan worden toegevoegd dat Hermans er wel telkens opnieuw in slaagde op een bijzonder creatieve manier zijn personages het ravijn in te duwen.

Een origineel wereldbeeld valt ook eigenlijk niet meer te ontwikkelen: de wereld is wat het is en meer valt er niet van te maken. In Verrassingen (1997), haar tweede essaybundel, houdt Patricia de Martelaere een ‘(heel) klein pleidooi tegen de filosofie’. Het is verfrissend om de volgende passage bij een hoogleraar wijsbegeerte, want dat is De Martelaere, aan te treffen:

We worden geboren, we kennen wat vreugde en verdriet, we gaan dood - dat is alles. Je zou net zo goed kunnen zeggen: het leven spreekt voor zich, en het is veel te kort om je ook nog eens te gaan bezighouden met het denken over het leven - vooral omdat het niets oplost, het maakt je wanhopig en je komt er toch niet uit. Is het niet zo dat het leven veel mooier is als er niet over wordt gedacht?

[p. 73]

Deze weliswaar monter gebrachte maar overigens toch bescheiden en sombere invalshoek is meen ik een van de redenen waarom ik De Martelaere graag lees. En dan heb ik het over de tóón van De Martelaere én de inhoud.

Roos en distel

De mens, De Martelaere spitst het toe op de melancholicus maar welk over zijn volle verstand beschikkend mens is geen melancholicus, is een gedoemd wezen, maar - zo waarschuwt zij in het titelstuk van haar eerste essaybundel Een verlangen naar ontroostbaarheid (1993) - ‘ontneem hem zijn lijden en hij heeft niets meer. Ontneem hem zijn pijn en hij kiest de dood.’

Het verlangen naar de mislukking - en is het misschien niet direct een verlangen dan is het wel een gezond ermee-rekening-houden - zit ook in de omschrijving die De Martelaere van het essayistische genre geeft. ‘Het essay,’ schrijft zij in het stuk getiteld ‘Over zoeken en vinden’ in Verrassingen, ‘is als een proefhuwelijk tussen Einstein en Marilyn Monroe, met de geheime bedoeling een kind te verwekken dat én schoonheid én intellect zal bezitten, maar met het serieuze risico dat het kind én dom én lelijk zal zijn.’ Houd er maar vast rekening mee dat het mislukt, luidt de boodschap. En omarm de mislukking op dezelfde wijze als waarop je het welslagen van iets zou omarmen.

In het essay ‘De eeuwige terugkeer van hetzelfde’ (in: Wereldvreemdheid, 2000) gaat De Martelaere in op de essentiële vraag die aan het door Nietzsche gemunte schema van de eeuwige terugkeer van inderdaad hetzelfde ten grondslag ligt: in welke mate zijn wij in staat van het leven te houden, kunnen we het wel ten volle omarmen? Kiezen we voor het leven met alle voor- én tegenspoed, alle successen en mislukkingen, of laten we als we het voor het kiezen hebben, als we het allemaal nog eens mogen overdoen, de tegenspoed en de mislukkingen toch maar liever achterwege. Maar houden wij dan wel echt van het leven? Houden wij dan niet gewoon van een deel van het leven en eigenlijk dus helemaal niet van het leven, want van het leven kun je immers niet zomaar een stuk afsnijden. De Martelaere:

Hoe nihilistisch en onchristelijk Nietzsches filosofie voor het overige ook moge zijn, zij draagt een blijde boodschap van een onvoorwaardelijke liefde voor het leven als leven en niet alleen voor de beste momenten van een leven - een volkomen niet-hedonistisch op te vatten carpe diem. Pluk de dag, niet alleen als het een roos is of een madeliefje - dan is het immers geen kunst om de dag te plukken -, pluk hem ook als het een distel is.

[p. 74]

‘Verzet is zinloos,’ luidt de strijdkreet van het mechanische ruimtevolk de Borg in de science-fiction film- en televisieserie Star Trek. En dat is juist opgemerkt, al trekken de Borg op het bioscoop- en televisiescherm keer op keer aan het kortste eind. Het is niet verstandig om je te verzetten tegen de mislukkingen van het leven, al kun je er wel íéts aan doen om mislukkingen te vermijden. Het probleem is echter dat de meeste mensen te veel doen om mislukkingen te vermijden en zich daardoor juist met mislukkingen geconfronteerd zien (voor een romanschrijver, maar dit terzijde, altijd weer een ijzersterk gegeven). De Martelaere houdt in ‘De Dalton Terror’ (in: Wereldvreemdheid) een pleidooi voor de verzetloosheid: ‘Wat moeten we doen om verzetloos te worden? Het antwoord is van een verbluffende eenvoud, maar in de praktijk ongelooflijk moeilijk uit te voeren: niets.’

Accepteer de nederlaag en doe niets. In deze passage heeft De Martelaere zich overigens wel enigszins verwijderd van de epiloog die Een verlangen naar ontroostbaarheid nog meekreeg. Ik citeer de laatste alinea van die bundel: ‘Het is beter niet te krabben. Maar wie nooit heeft gekrabd, op een zwoele zomernacht, nat van het zweet, uitgeput en slapeloos, met het scherp van de nagels en tot bloedens toe, hopeloos en zonder verlichting - wie nooit heeft ondervonden hoe genot uiteindelijk toch nog een gestalte kan worden van de kwelling - die heeft misschien ook wel een kleinigheid gemist.’ Dat is een aanmerkelijk actiever standpunt.

Zelfmoord

In een van de fraaiste essays die De Martelaere tot nu toe schreef gaat ze in op de haken en ogen van de zelfmoord. Het stuk - ‘De levenskunstenaar. Naar een esthetica van de zelfmoord’ (in: Een verlangen naar ontroostbaarheid) - zet opgewekt in: ‘Zelfmoord is “in”.’ Het profiel dat zij van de zelfmoordenaar schetst is op zijn minst verrassend. De potentiële zelfmoordenaar is niet ‘de sombere eenzaat van het melancholische of depressieve type’, nee: ‘In werkelijkheid is wat men met een geleerde term de “suïcidale persoonlijkheid” heeft genoemd eerder van het energieke, vitale, overactieve type, ambitieus en prestatiegericht, succesrijk en niet zelden uitgesproken briljant.’ Deze mens gaat aan zijn eigen succes ten onder, omdat hij één ding niet kan regelen of plannen in zijn leven: zijn dood. Hij kan dat maar op één manier doen: er zelf een eind aan maken. Dit project kan hij energiek aanpakken, zó energiek zelfs dat hij vergeet wat hij nu eigenlijk aan het doen is. Het is belangrijk dat het plan werkt, waartoe het slagen van het plan leidt en waarom hij er überhaupt aan begonnen is wordt geleidelijk aan naar de achtergrond gedrongen. De succesvolle zelfmoordenaar voert een zinloos plan met een energiek perfectionisme uit.

[p. 75]

Zin en onzin

In de essays van De Martelaere tekent zich met omtrekkende bewegingen een tamelijk complex onderscheid af tussen zin en onzin. Onzin is niet goed, maar het is nog maar de vraag of het verstandig is om al te geschematiseerd of te rationeel de zin van iets te meten. De Martelaere maakt korte metten met een nuttige bedoeling van kunst, en dan met name in de betekenis dat kunst de mens iets bij zou moeten brengen of hem zou moeten opvoeden. En inderdaad: wat zou je de mens dan moeten bijbrengen? Wat de een wenselijk acht, is voor de ander een verschrikking. De Martelaere houdt het mysterie van wat kunst en literatuur ons zouden kunnen meedelen intact. In het stuk ‘De voorbeeldige schrijver’ (in: Verrassingen) komt zij met Wittgenstein tot de volgende conclusie: ‘[Kunst en literatuur kunnen] het leven van een enkeling ingrijpend veranderen zonder dat deze verandering in concrete gedragingen merkbaar is. Sterker nog: zodra zij zich een dergelijke verandering uitdrukkelijk tot doel zouden stellen, zouden zij strategisch of pedagogisch van aard worden en hun eigenlijke bovenwereldse opgave ontrouw worden. De belangrijkste - ethische - invloed die literatuur kan hebben, kan zij zodoende als zodanig niet bedoelen maar enkel stilzwijgend laten gebeuren.’

Dat ontslaat een essayist overigens niet van de plicht om een kunstwerk gedetailleerd te analyseren en te interpreteren. De duiding van De Martelaere in Een verlangen naar ontroostbaarheid van het sprookje van de kleine zeemeermin van H.C. Andersen is voorbeeldig. Met de binnen De Martelaeres eigen thematiek goed sluitende conclusie dat de kleine zeemeermin niet zozeer met de prins wilde trouwen, maar dat ze bovenal een verlies nastreefde, ‘eerst en vooral van zichzelf’, vergroot ze bovendien de eenheid van de bundel als geheel, die zich toch al laat lezen als een weliswaar enigszins filosofische, maar toch spannende roman.

Oosterse filosofie

Dat De Martelaere uiteindelijk - aan het eind van haar recentste essaybundel Wereldvreemdheid - uitkomt bij de oosterse filosofie en wijsheid is een logisch gevolg van het consequent doortrekken van een in het eerdere werk al aanwezige lijn. Bij het vallen van de term ‘taoïsme’ ben ik zelf geneigd om even een straatje om te gaan, maar als er - zoals bij De Martelaere het geval is - zo zinnig en verstandig over wordt geschreven, dan ben ik wél benieuwd naar waar dit allemaal op af gaat. In elk geval roept ze op tot een sympathiek soort engagement:

[p. 76]

Hoe vreemd het ook mag klinken, het is perfect mogelijk uit te gaan van de onbelangrijkheid van de persoon en van een weigering tot emotionele betrokkenheid en toch op een ‘geëngageerde’ manier te proberen het ‘gepaste’ te doen en zelfs bij voorkeur een en ander te verbeteren. Het engagement zal wat minder krampachtig zijn misschien, wat minder grootschalig, veel minder ontroerend natuurlijk en - hoe kan het ook anders - veel minder belangrijk.

Een essayist die zich zo bescheiden opstelt, een bescheidenheid die mij enigszins doet denken aan Richard Rorty, die op andere punten overigens wezenlijk van De Martelaere verschilt, en die tegelijkertijd zoveel kennis van zaken tentoonspreidt en nuttige dingen meedeelt, ja, voor zo'n essayist wil ik graag het lezen van romans even opschorten. Maar natuurlijk ook weer niet te lang.

De essaybundels van Patricia de Martelaere zijn verschenen bij Meulenhoff.

Arie Storm (1963) is schrijver en redacteur van BZZLLETIN. Hij schrijft over literatuur in onder meer Vrij Nederland. Romans van zijn hand. Hémans duik (1994), Hemellicht (1997) en De ongeborene (2001).