Bzzlletin. Jaargang 31

[p. 9]

Arie Storm
De wanhoop van een chaoskunstenaar
Over Tongkat en Memoires van een luipaard van Peter Verhelst

Wat er in een roman staat is niet het leven zelf, net zoals het leven zelf zich nooit voordoet als een roman. Het lezen van een boek is een intellectuele en rationele bezigheid, terwijl het leven van een leven - hoe rationeel en afstandelijk je dat ook probeert te doen - meer met je zintuigen te maken heeft. Gedreven door vaak onverklaarbare impulsen en duistere verlangens slaat een mens zich door de dag heen. Het lezen van een boek is daarentegen een intellectueel proces. Het is díé tegenstelling - hoofd versus lichaam - die Peter Verhelst in zijn proza probeert teniet te doen.

Ik heb een keer in een radioprogramma gezeten met Verhelst (Knetterende Letteren, 14-12-2000). Het programma was gewijd aan de invloed van de beeldcultuur op de literatuur. Verhelst zei in die uitzending dat hij enige verwantschap voelde met de filmregisseur David Lynch, en dan met name de Lynch van Lost Highway; een film met een onduidelijke intrige, een film die je als kijker in zekere zin alleen maar als een beeldsensatie kan ondergaan en waarderen. Verhelst legde een link tussen de films van Lynch en zijn eigen schrijverschap, ‘dat meer een beroep doet op het lijfelijke en de ingewanden van de lezer, dan echt op de ordenende hersenen - omdat dat ook mijn manier van denken en van leven is’. Verhelst streeft ernaar, zo lichtte hij toe, ‘puur een impuls te geven. Mensen weten bij mijn werk automatisch waarover het gaat, maar kunnen dat nauwelijks beschrijven. Alsof je hele lijf weet waarover het gaat, over welke angstgevoelens enzovoort, maar je die reactie nauwelijks kunt benoemen.’ Het schrijven van een zinnige beschouwing over het werk van Verhelst is door deze opmerkingen in diepste wezen en passant tot een zinloze activiteit verklaard. Je reageert immers als lezer wel op zijn boeken, maar waaruit je reactie bestaat is niet in nieuwe woorden onder te brengen. Je krijgt beelden aangereikt, impulsen en sensaties - maar die verwerk je zintuiglijk of fysiek.

In alles wat Verhelst zegt en schrijft, wordt de scheppende kracht van het lichamelijke en intuïtieve benadrukt. In dat radioprogramma vergeleek hij zijn werkwijze met die van een componist: ‘Het is echt geen wiskunde. Alles komt op die ene plek terecht omdat je intuïtief denkt: nu is het in evenwicht, of net niet.’ Daarbij gaat Verhelst op een fragmentarische manier te werk, als om het intuïtieve en fysieke - dat immers ook een ongeordend en daardoor fragmentarisch karakter heeft - te benadrukken. Dat is een gevaarlijke werkwijze, want bij het ontbreken van een duidelijke structuur van een roman zou tijdens het schrijven ervan het hele project ook wel eens kunnen

[p. 10]

mislukken. Maar daar staat tegenover: ‘We verwelkomen de terugkeer van de Chaos, want met het gevaar komt de mogelijkheid tot scheppen nabij.’ Dit is een citaat van Hakim Bey, dat Verhelst als eindmotto meegeeft aan zijn inderdaad tamelijk doldraaiende roman Tongkat (1999). De lezers kunnen zich achteraf over de soms wat chaotische kanten van het boek niet beklagen, want een van de openingsmotto's - van Luis Bunuel - waarschuwt reeds: ‘Iemand gaf me een fatale duw. Ik begon met een duizelingwekkende snelheid over een duizelingwekkende roetsjbaan te glijden.’ Bovendien heeft de roman als ondertitel ‘een verhalenbordeel’ - en dat roept ook niet direct de gedachte op dat we met een traditionele en zuiver lineair vertelde roman te maken zullen krijgen.

Wanhoop

Maar nu de wanhoop. Welke poëticale chaosopvatting je er als schrijver ook op na houdt: scheppend proza heeft de neiging altijd een afgebakende vorm aan te nemen. Of je een roman nu wel of niet als ondertitel ‘een verhalenbordeel’ meegeeft, na een uiteindelijk vaststaand aantal bladzijden is het afgelopen. In het geval van Tongkat zijn dat er 342. Welke fysieke gewaarwordingen je ook probeert op te roepen of welke personages je ook op die duizelingwekkende roetsjbaan plaatst die je roman blijkbaar is, het gebeurt binnen die 342 pagina's. Met andere woorden: de ruimte is beperkt, een roman is een gevangenis. En juist dat aspect maakt Verhelst als schrijver pas werkelijk interessant. Hij schrijft als een wanhopige, hij probeert de gevangenis die een roman is open te breken. Zijn prozawerk ontwikkelt zich niet zo zeer in de lengte - al produceert hij gestaag titel na titel - als wel in de diepte: hij probeert letterlijk de lezers van zijn boeken de bladzijden in te zuigen, terwijl hij tegelijkertijd zijn personages de mogelijkheid lijkt te offreren aan het stramien van de roman te ontsnappen.

In het laatste hoofdstuk van Tongkat is er eentje inderdaad daadwerkelijk ontsnapt. Verhelst slaagt erin een personage te creëren met een eigen wil - of in elk geval die illusie te wekken. En wat wil dat personage? Terug het boek in. Daartoe wil hij zich laten meeslepen door een zwerm vogels: ‘Ze zullen me terugbrengen naar het verhaal waar ik aan toebehoor.’ En: ‘Ik vraag me af of hij me ziet, de schrijver. Zal hij me herkennen? Ik heb mijn haren en een baard, maar ik heb mijn gezicht nog. Weliswaar vol zout en door de wind en de zon gelooid, maar het is mijn gezicht. En als hij dat niet herkent, heb ik nog mijn woorden. Dezelfde die uit zijn vingers stromen.’ Het personage en de schrijver zijn identiek geworden, ze hebben dezelfde woorden. De scheidslijn tussen lezen en schrijven aan de ene kant en leven aan de andere kant verdwijnt. Waarbij het opmerkelijk is dat het personage toch

[p. 11]

ook wel weer terug het boek in wil, dat hij terug wil keren naar het verhaal ‘waar ik aan toebehoor’. Weliswaar is de scheidslijn tussen de literatuur en het leven blijkbaar opgeheven, maar toch nog niet helemaal.

Iets vergelijkbaars vindt plaats in de openingsalinea van Memoires van een luipaard (2001), de recentste novelle van Verhelst. Daar is het echter geen personage dat (tijdelijk) uit het boek stapt, maar wordt de lezer als het ware uitgenodigd letterlijk tot het boek toe te treden: ‘Het is een van die nachten waarop de lucht even zacht is als de buik van een kat. Je buigt je voorover en je legt de vingertoppen op die woorden. Van links naar rechts. Traag blijf je die zin strelen tot de pels begint te knetteren.’ Het boek wordt een concreet fysiek object, zelfs een levend wezen: een kat - of een luipaard (als we af mogen gaan op de titel Memoires van een luipaard). Of wordt niet de lezer uitgenodigd zich onder te dompelen in de hem fragmentarisch aangereikte beelden - hij moet ze zelfs strelen - maar stelt de schrijver zichzelf deze opdracht? Hoe het ook zij: Verhelst probeert in elk geval de binnen- en de buitenwereld van Memoires van een luipaard volledig met elkaar te laten versmelten. Die poging is tot mislukken gedoemd.

Voor de goede orde: met zijn fragmentarische aanpak stelt Verhelst zich dus niet tot doel op postmoderne wijze de kunstmatigheid van zijn schrijven te benadrukken. Voor Verhelst is er geen verschil tussen lezen en leven. Of beter gezegd: hij probeert op een fanatieke wijze dat verschil op te heffen. Over zijn fragmentarische manier van werken merkte hij op de radio op: ‘Zo fragmentarisch kijk ik ook naar mensen. Ik herinner mij meestal alleen onderdelen van hun lichaam. Het geheel interesseert mij nooit.’ In de optiek van Verhelst worden de personages in zijn romans en novellen dankzij al hun versplinterdheid juist echte mensen, zoals ook echte mensen voor Verhelst in stukken uiteenvallen.

Fantasy

Maar de wanhoop blijft. Want hoe Verhelst ook probeert te benadrukken dat er voor hem geen verschil is tussen de wereld van de literatuur en die van het leven, feit blijft dat een boek grenzen heeft. En op de een of andere manier lijkt Verhelst zich van die grenzen ook bewust te zijn. Om te beginnen zitten zijn romans bewuster gecomponeerd in elkaar dan hij lijkt te willen toegeven. In zijn opvatting is chaos een soort voorwaarde om te kunnen scheppen, maar in de praktijk blijkt die chaos behoorlijk relatief te zijn. Zowel de roman Tongkat als de novelle Memoires van een luipaard is in een verrassend strak stramien geperst. Tongkat volgt de wetten van het tamelijk overzichtelijke fantasy-genre à la Tolkien (In de ban van de ring) - inclusief koningen, ondergrondse ruimtes en fabelwezens. Ook het tijdsverloop in

[p. 12]

Tongkat, met zijn uiteindelijk cyclische structuur, is een fantasy-gemeenplaats. Wellicht is die adaptatie van een vooral onder jongeren populair genre er zelfs verantwoordelijk voor dat het boek ook bij jeugdige lezers geliefd is: voor Tongkat ontving Verhelst de Jonge Gouden Uil uit handen van een jeugdjury. Memoires van een luipaard is een remake van de bekende filmklassieker Cat People (Jacques Tourneur, 1942; veertig jaar later draaide er een nieuwe versie van regisseur Paul Schrader in de bioscoop). Het gebruikmaken en verwerken van dergelijke bestaande structuren benadrukt het feit dat de boeken kerkers zijn.

Daar komt nog de stijl van Verhelst bij. Die is in al zijn zintuiglijkheid wel bijzonder, maar al die korte zinnetjes hebben ook iets kortademigs. Eén fysieke reactie roept Verhelst bij de lezer in elk geval op: hij beneemt je door verstikking de adem. Wat het claustrofobische gevoel dat je aan zijn boeken overhoudt versterkt.

Bevroren vuurwerk

Verhelst past allerlei trucs toe om zijn verhaalwerelden zo open mogelijk te houden. De sprookjesachtige decors die hij oproept zijn vaak voorzien van een ongemakkelijk schurend actueel aspect. In Tongkat wemelt het bijvoorbeeld van de verwijzingen naar het Belgische koningshuis of van verwijzingen naar in de werkelijkheid geopereerd hebbende terreurgroepen als de Rote Armee Fraktion (de jonge terroristen die in het boek worden opgevoerd hebben namen als Andreas, Ulrike en Carlos).

Ook de precieze identiteit van zijn personages ligt vaak niet helemaal vast. Verhelst werkt veel met metamorfoses, dubbelgangers en persoonsverwisselingen. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat hij zich blijkbaar aangetrokken voelt tot een film als Cat People, een film die de menselijke identiteit als onderwerp heeft. In Cat People verandert een jonge vrouw in een panter, met alle fysieke en zintuiglijke implicaties van dien. De tagline van de film uit 1982 luidde: ‘An Erotic Fantasy For The Animal In Us All.’ Een tagline die ook op Memoires van een luipaard van toepassing is.

Daarnaast breekt Verhelst zijn verhaalwerelden open door er een opzichtige vermenging van genres in toe te laten. Tongkat eindigt met een gedicht en boven de hoofdtekst van Memoires van een luipaard lopen dichtregels mee, alsof Verhelst heeft geprobeerd de kerker die door zijn proza wordt opgetrokken, met behulp van de veel lichtvoetiger poëzie te lijf te gaan.

En tot slot laat hij een interessante omkering zien: mensen hebben een huid die beschreven kan worden en boeken kunnen op een Borgesiaanse manier tot leven komen. Of zoals het ergens in Memoires van een luipaard heet: ‘Hoe teken je een lichaam? Je laat het potlood een vinger worden of een tong

[p. 13]

die over het lichaam heen glijdt. Zo simpel is het.’ Literatuur en leven worden op een aanstekelijke manier met elkaar vermengd.

Het verrassende resultaat is uiteindelijk dat er niet méér openheid wordt bereikt, maar dat de verhaalwerelden juist nog benauwender worden. Door kunst en leven zo fysiek in elkaar op te laten gaan, ontstaat er een negatieve draaikolk waardoor ze alle twee verdwijnen. De teksten van Verhelst vormen dan ook gesloten systemen: er is geen ingang en geen uitgang, geen begin en geen einde - er zijn uitsluitend vicieuze cirkels. Het gedicht dat bovenaan de pagina's van Memoires van een luipaard meeloopt, eindigt met een regel die hetzelfde luidt als de openingszin van de prozatekst. Zoals het slot van de prozatekst een echo is van het begin van het gedicht. Beter kan de wanhoop van de chaoskunstenaar die Verhelst is niet tot uitdrukking worden gebracht. Verhelst probeert op een open en intuïtieve manier te schrijven. Zelden zie je een dergelijk streven tot een zo doordachte en rationele uitvoering leiden als hier. Bevroren vuurwerk, dat is wat Verhelst maakt. Meer mag je van kunst misschien ook niet verlangen.

foto Patrick de Spiegelaere

Arie Storm (1963) is schrijver, essayist en redacteur van BZZLLETIN. Hij schrijft over literatuur in onder meer Vrij Nederland Romans van zijn hand. Hémans duik (1994), Hemellicht (1997) en De ongeborene (2001).