Bzzlletin. Jaargang 30

[p. 91]

Bzzlletin
Poezie

Pratend over wat zich voordoet
Over Alsof er iets gebeurt van Marc Boog

In de debuutbundel van Marc Boog staat dit gedicht dat veel over zijn poëtische opvattingen en de in zijn poëzie beleden levenshouding verraadt:

Niet gestoord willende worden,
slechts gestoord door het niet gestoord willen worden,
zachtjes zingend om het ruisen van de stilte niet te
horen,
de ogen neergeslagen om het licht niet te zien spelen,
handenwrijvend zit ik, in zalig niets,
en wacht ik op wat komen zal -
want het kan nu. Als het ooit kan, kan het nu.

Zijdelings slechts raken de vogels de stilte,
als regen van regenkleding valt de wind van mij af,
warm is het nauwelijks.
Ongelooflijk langzaam
naderen honger, dorst en vermoeidheid.

Helemaal niets is hier! Niets!
Slechts te wachten hoef ik, op onvermijdelijk geluk.

Het gedicht vertoont een aantal kenmerken die typerend zijn voor veel gedichten in deze bundel. Ten eerste is daar het gebruik van het tegenwoordig deelwoord ‘willende’, dat de syntaxis enigszins forceert. Elders in de bundel vinden we onder meer: ‘gegooid hebbende’, ‘boenend’, ‘voelende’, ‘worstelend’.

Daarnaast heeft Marc Boog de neiging zaken op te voeren vergezeld van een ontkenning: ‘niet gestoord willen worden’, ‘niet te zien spelen’, ‘warm is het nauwelijks’, ‘we knipogen niet’, ‘het raam dat er niet is’, ‘niet te zien’, ‘het niets dat het huis omhult’, ‘we koersen er niet op aan’, ‘het zegt me niets’, ‘niet willen slapen, niet willen denken’, ‘ontkennen’, ‘negeren’, enzovoort.

Verder komen er in zijn gedichten nogal eens vage abstracties voor, zoals in dit gedicht ‘het’ uit de laatste regel van de eerste strofe. Ook stemmingen worden - soms tamelijk plotseling - benoemd zonder dat in het gedicht de aanleiding voor de betreffende stemming duidelijk wordt. Het evoceren van zo'n stemming komt nauwelijks voor. Het voorbeeld uit dit gedicht, de kernwoorden ‘zalig niets’, is met vele aan te vullen: ‘zeer vermoeid’, ‘vreemd ontmoedigd’, ‘lusteloosheid’, ‘vertwijfeling’, ‘berusting’, ‘gelukkig ongelukkig’ en ‘lijdzaamheid’.

De strekking van het gedicht is dat een ‘ik’ tamelijk gedachteloos zit te wachten op het ‘onvermijdelijk geluk’ van het ‘niets’. Dat roept een gesprek tussen Janneman Robinson en Winnie de Poeh uit Het huis in het Poeh-hoekje in herinnering. Zij hebben het over de vraag wat ze ‘het allerliefste op de hele wereld doen’. Janneman verklaart dat dat voor hem ‘Nietsdoen’ is. Na lang nadenken vraagt Poeh dan ter zake: ‘Hoe doe je dat, Nietsdoen?’ De hoofdletter laat zien dat het Janneman en Poeh om meer gaat dan even niets doen - een subtiel maar belangrijk verschil. Bovendien kondigt Janneman, op de rand van de volwassenheid, aan: ‘Nu ga ik niet meer Nietsdoen.’ Als Poeh hem vraagt: ‘Nooit meer?’ antwoordt Janneman hem: ‘Nou, niet meer zo vaak. Ik mag niet meer.’

Voor zover ik dat kan zien wekt de poëzie van Marc Boog nergens de indruk dat het gaat om het Nietsdoen-met-een-hoofdletter - nietsdoen met een ‘hogere’, mystieke inzet, nietsdoen als het Nirwana, het ‘versterven’ zoals

[p. 92]

Nescio's uitvreter dat noemt. Het lijkt bij Boog steeds te gaan om gewoon niks doen. Opvallend is dat de indolentie wel vaak gekoppeld wordt aan geluksgevoelens; zo worden ze in een gedicht op bladzijde 25 in één adem genoemd: ‘lusteloos, gelukkig’.

Zo lusteloos, en blijkbaar ‘gelukkig’, als de personages uit de gedichten zich voordoen, zo indolent en tevreden kabbelen de gedichten ook voort - wat dat betreft zijn vorm en inhoud goed op elkaar afgestemd:

Van dit uur naar het volgende
de weg te vinden, samen staan wij daar voor nu.
We zwaaien breeduit de armen, wijzen, knikken,
wrijven peinzend met duim en wijsvinger de kin.

Terecht eindigt dit gedicht met de verzuchting ‘Wat ons voortbeweegt blijft duister.’ Wie zich enige tijd met Boogs poëzie bezig gehouden heeft, ziet in de keuze van het werkwoord ‘voortbewegen’ een gotspe, omdat zij juist constant gaat over iemand die ‘vreemd initiatiefloos stil zal blijven staan’. Op een heel enkel gedicht na (maar dan slaat de onrust ook even groots, want ‘dakpansplijtend’, ‘straatschoonvegend’ toe) is het poëzie die zich geheel in het topic van de besloten binnenwereld afspeelt, het aantal huizen en huiskamers is legio. Het is indolente poëzie van iemand die niet alleen vermoeid lijkt, maar ook bestemmingloos, omdat hij al lang en breed op zijn bestemming is aangeland. Janneman Robinson moet stoppen met Nietsdoen, omdat zijn jeugd er op zit. Zijn naderende volwassenheid vraagt erom dat hij iets gaat doen. Volgens de flaptekst is Marc Boog dertig jaar als deze bundel verschijnt, maar zijn gedichten zouden heel goed geschreven kunnen zijn door een vermoeide, oude man, geheel vervuld door het levensgevoel van J.C. Bloem: ‘En dan, het had zoveel erger kunnen zijn.’ Bij Bloem ging het raam nog wel eens helemaal open, weliswaar om het najaar binnen te laten, maar toch: open. Ook bij Marc Boog gaat het raam een keer open en mengen de geluiden van binnen en buiten zich even, maar in een volgend gedicht heet iemand die soms tot op een kier een raam opent: een durfal.

De kunst die Marc Boog beoefent is, zoals hij zelf formuleert, ‘die van het in toom houden, het beteugelen’. Hij houdt er mee de wereld op afstand en betreurt het dat men ‘voor leven / moet aanbreken verpakkingen en dagen’. Alsof hij aan dat leven niet wil deelnemen. Paradoxaal genoeg verbindt hij deze dadeloosheid regelmatig met ‘glans’. Je kunt je afvragen of dat ironie is. Na een tamelijk alledaagse gebeurtenis als het schikken van stoelen voordat er gegeten kan worden, eindigt hij met: ‘en menen wij met dagelijks oprechter vuur / dat ons grote zegeningen toegevallen zijn’. Omdat Boog daar zelf niet van houdt, mag ik de verpakking eraf halen. Is die formulering ‘grote zegeningen’ voor dergelijke gewone zaken zo overdreven dat ik er ironie in mag zien of meent de dichter dat ‘oprechter vuur’ en bezwijkt hij bijkans onder dit klein geluk? Of draait hij de ironie dol, zodat niemand nog kan uitmaken wat er ‘eigenlijk’ staat? Maar dan dringt het tot me door: ironie is ook zo'n veilig huis: alsof er iets gezegd wordt.

De titel van de bundel voorspelt het al. Het zal duidelijk zijn: ik voel meer voor poëzie waarin het niet is alsof er iets gebeurt. De vraag die het volgende gedicht stelde, was me dan ook uit het hart gegrepen:

Moet nu niet

dadendrang ontkiemen, sap
zich naar de vingers en de tenen
werken, moet nu niet iets?

[p. 93]

Op het zwijgen veroverd
Over Zwijghout van Koen Stassijns

Nadat Koen Stassijns in Vlaanderen twee bundels publiceerde, De vergeethoek van de slaap en Aanmaaktwijgen van een vuur, publiceerde hij bij De Arbeiderspers in 1993 Paard van glas. Blijkbaar is Stassijns ook bij deze uitgever vertrokken, want, pas nu, zeven jaar later, verschijnt zijn vierde bundel, Zwijghout, bij uitgeverij Atlas.

De omslagillustratie van Paard van glas liet een houtsnede van bomen zien: een ovale lijst met daarin een landschapje met bomen. Het omslag van Zwijghout vertoont een close up van een oud stuk hout met een knoest waar ooit een tak afgebroken moet zijn. Ik zou hier uiteraard niet bij stilstaan als het niet iets over Stassijns' poëzie zou zeggen.

Paard van glas begint met een reeksje ‘Bomen’. Daarin plant de ‘ik’ ‘voortdurend bomen in / de plattegrond van het gedicht’ waardoor hij bomen en gedichten op elkaar betrekt. Vandaar uit kijkt hij uit op zichzelf, beschermt er zijn wortels, behoort niemand toe, wordt gaandeweg luchtwaardig, maar houdt een voet aan de grond door te beseffen: ‘Ach, / een boom is een droom van een boom.’ Je leest er dus onmiddellijk óók in: ‘een gedicht is een droom van een gedicht.’ De dichter steeg wel op, maar hield de passie eronder in klassieke, afgewogen sonnetten. De nieuwe bundel is uit ander hout gesneden.

Hoewel de sonnetvorm zich nog lijkt op te dringen, is de vorm van de gedichten vrijer, terwijl deze op een paradoxale wijze een moeizamer indruk maken. Ze lijken meer op het wit bevochten te zijn dan de gedichten uit Paard van glas.

De opmaat van de bundel en de eerste, gelijknamige reeks is de als motto opgenomen slotstrofe van ‘Es war Erde in ihnen, und’ uit Die Niemandsrose (1963) van Paul Celan aan wiens titels de titel Zwijghout doet denken: ‘O één mens, o geen mens, o niemand, o jij: / Waar ging het heen als het nergens heenging? / O jij graaft en ik graaf, en ik graaf naar jou / en aan onze vingers ontwaakt reeds de ring.’ Dat is aanmerkelijk minder licht dat het motto dat aan Paard van glas voorafging: ‘Een vlieg kwam voorbij’ (Dostojevski).

Stassijns heeft de zes afdelingen die zijn bundel telt alle vooraf doen gaan van een motto ontleend aan hetzelfde gedicht van Paul Celan. Ik zou hem dat afgeraden hebben. Het werk van Celan sleept - of men dat nu wil of niet - een verleden met zich mee dat veel groter is dan zijn persoonlijke drama, dat immers op zijn beurt wortelt in de holocaust. Wanneer er bij Celan iemand graaft, graaft hij niet uitsluitend in de taal, maar meteen (ook) zijn eigen graf. Stassijns poëzie komt meer voort uit zijn persoonlijke geschiedenis.

Toch begrijp ik de verwijzing naar Celan op een ander niveau wel. De gedichten uit Zwijghout zijn, zoals gezegd, op het zwijgen veroverd en daar is meteen een ander verband met de poëzie van Celan in zichtbaar: ze zijn blijkbaar noodzakelijk. Het eerste gedicht maakt dat duidelijk:

Ik zou je willen schrijven dat ik niet
meer schrijf, dat het witte blad over me
heen kwam liggen als de hand van een dode
en dat ik bladerde, in een verdriet
dat lang geleden was.

Ik wil geen boom meer

om een dorre tak aan toe te schrijven,
geen moeders ook, zij konden niet blijven
toezien hoe ik dat blad na blad toch leer.

Ook kreeg ik genoeg van de man die bezwoer
‘te zwijgen en eet. Een vrouw is een hoer
en een man bij God een man die dat weet!’

Ik moet bekennen dat ik toesloeg toen,
niet zag dat wit op wit geen weerstand bood.

Taal werd een tak die afbrak boven de loot.

Het motief van de boom uit Paard van glas komt terug, maar in een veel herfstiger gedaante. De bundel vertrekt vanuit het besef dat de dichter liever zou zwijgen, maar uit hetzelfde gedicht en de hele bundel spreekt verzet tegen het ‘vaderlijke’ bevel te zwijgen. Tot de laatste regel van de bundel waarin ‘hun zwijgen in mij herbegint’.

[p. 94]

Op bladzijde 10 ‘sneed het door me heen dat een eend ook diep / moet duiken in de geheimtaal van een vijver’ en bleek ‘het water te brak om de hals van een eend / in onder te voeren’. Dat is een adequate metafoor voor de dichter die met een tegendraadse materie vecht en die uiteindelijk ‘dieper het beeld’ induikt. De stof die zich lijkt te verzetten vindt zijn pendant in weerbarstig taalgebruik, onder meer veroorzaakt door een eigenzinnig gebruik van of gebrek aan leestekens: ‘Ze wuifde me volg me hier mag je niet blijven / graaf dieper verzamel de ringen en ga / naar de boom die ze is niet te schrijven.’

De onderwerpen bestaan onder meer uit een weerspannige relatie met een vaderfiguur die ‘ik’ ‘in me uithouden moest’ en de dood van de moederfiguur over wie het besluit genomen wordt ‘dat het hout dat zij was nooit zou zwijgen.’ Het is dus logisch dat het een vrouwelijke hand is die hem hulp biedt en ‘schreef zoals eenden een vijver beschrijven’. De moeder en de geliefde dienen als muzen voor een thematiek die eruit ziet als een ‘koord om mijn hals’, want het lijkt steevast alsof de dichter niet wil, maar moet: ‘een tak verloochent zijn blad / nooit de loot een boom nooit het hout.’ Door de ‘loot’ verbindt hij dit gedicht met het eerste, waarin de taal een tak werd die afbrak boven de loot. Enerzijds is de taal onmachtig, anderzijds ontkomt zij niet aan en is zij onlosmakelijk verbonden met de vader die ‘om het zwijgen het touw strak aan[trok]’ en de overleden moeder.

In de afdeling ‘Een vrouw en een man’ die de verhouding tussen de vader en de moeder op scherp zet en waarin het sterven van de moeder geëvoceerd wordt met de harde allure die ook de gedichten van Charles Ducal typeerde, staat dit gedicht. Het is een druppel die de emmer doet overlopen:

Zij kent zijn zwijgen wel, het korte hijgen
van de leugen die door zijn ogen rent
zijn schouders inzakt straks het dreigen
van zijn kin. Soms man, soms kind, nooit held.

Hij bijt de consonanten uit zijn stem, stoot
amper klanken uit. Zij heeft zich neergelegd,
haar lichaam sluit. Er zijn geen woorden meer
voor elke zin die hij haar heeft ontzegd.

Maar wat met de huilbui tussen haar benen,
het beeld van een man die ooit haar navel met
de afdruk van een pas gevallen druppel vergeleek?

Wie spant zich hijgend voor haar tempel in,
wie geeft haar het genadebrood, wie schenkt
zijn liefste zwijgen aan haar diepste zin?

Doordat de liefdesgedichten aan en voor de geliefde tussen dit soort gedichten ingeklemd staan, krijgen ook deze een omineuze glans.

RON ELSHOUT

Koen Stassijns, Zwijghout, gedichten. Amsterdam, Uitgeverij Atlas, 2000. Marc Boog, Alsof er iets gebeurt. Amsterdam, Meulenhoff, 2000.