Bzzlletin. Jaargang 30

[p. 128]

[Bzzlletin Poëzie]

Luister naar de oude zangen
Over In de waterwingebieden van H.H. ter Balkt

Op blz. 294 van H.H. ter Balkts dikke verzamelbundel In de waterwingebieden staat de reeks ‘2200 vaten’, die eerder verscheen op de in 1981 opgenomen Ip One world Poetry. Het eerste gedichtje uit deze reeks gaat als volgt:

Wat interesseert mij de paring
van de dichter Stradivarius

vaten, 2200 vaten
bevattende radio-actieve afsnijdsels
vertrekken naar zee

Hoewel het een van Ter Balkts kortste gedichten is, valt er met betrekking tot zijn poëzie toch het nodige aan te demonstreren.

Ter Balkt is een impulsief dichter, iemand van associatieve verbindingen: woorden als ‘paring’, ‘dichter’, ‘Stradivarius’, ‘afsnijdsels’ leveren een grillige serie beelden op, waarin zich veelal clusters van betekenissen samenballen. Zo begrijp je hier dat de dichter weinig interesse kan opbrengen voor vruchtbaarheid van welke aard dan ook, dichterlijk of muzikaal, omdat er 2200 vaten radioactief afval gedumpt zullen gaan worden, maar Ter Balkts taalgebruik maakt het mooie vaak mooier, het euforische euforischer, het verderfelijke verderfelijkst. Het is poëzie met uitroeptekens, al staan die hier niet letterlijk, Zo'n woord als ‘afsnijdsels’ maakt het zinloze afval zinlozer en dreigend. Ter Balkts bizarre fantasie blijkt ook uit de rest van de reeks. Daarin slentert op 't onderzees kermisterrein plankton hand in hand met plankton, terwijl openbarstende vaten suikerspinnen strooien, zacht nagloeiend uitvaagsel. Later in de reeks keert het arm plankton van 't kermisterrein niet weer en breekt als glas de visarend. Het zouden hilarische beelden uit een nonsensgedicht kunnen zijn, als tenminste het onderwerp dat niet in de weg stond. En staat, want het gedicht uit 1981 bleek profetisch: ten tijde van de verschijning van In de waterwingebieden werd de alarmklok geslagen, omdat voor de Franse kust vaten radioactief afval inmiddels geheel doorgeroest bleken te zijn. De ‘zoete drankjes van Doctor Mensheid’ hebben vrij spel. Dwars door alle taalgrappen en - grollen heen hoor je de dichter grommen om deze ‘da da da da da’.

De verhouding van Ter Balkt met en diens bekommernis om zijn omgeving, de wereld, mag langzamerhand spreekwoordelijk heten, zijn gehele poëtische oeuvre is er van doortrokken. ‘De wereld draagt ons, draagt ons rond / En kan niet anders maar moet ons dragen’ (blz. 400), in die tussentijd draait het ‘modderzwarte vliegwiel van de geschiedenis’ (blz. 490) en is de mens kwetsbaar als ‘TL-buizen van kalk’ (blz. 492). Ter Balkt vlucht niet in pogingen de tijd te stollen, maar gaat de teloorgang met elan te lijf. De ‘gebeurtenissen’ die plaats vonden op Het plein van hemelse vrede op 15 juni 1989 leidden bijvoorbeeld tot dit gedicht:

De dichter is maar blinde
vlier, hij kreunt en zingt
inde wind die in hem klimt

[p. 129]

 

In juni bloeiden op dat plein papaver en gentiaan

 

(die elkaars geheime zwijgende geliefden zijn)

 

Demonische kweekgras-wortels mokten...

 

Bloemkronen

 

Iokten duizend plukkers uit hun schaduw

 

 

 

Woest doemden voerlieden op in hun maaidorsers

 

van steen waarvan de stenen wielen ratelden; hard

 

snerpten zwepen in de stenen hand van de menners

 

die neermaaiden de papaver en de gentiaan

 

 

 

De dichter is maar blinde

 

vlier, hij zwijgt en zinkt in de wind

 

die aan hem wringt

Het gedicht begint met een zuivere haiku die de dichter als een blinde ziener tenminste nog laat zingen en die de wind in een opwaartse beweging weergeeft. In de laatste strofe wordt de vorm van de haiku gecorrumpeerd, is ‘kreunen’ veranderd in ‘zwijgen’, ‘zingen’ in ‘zinken’ en ‘klimmen’ in ‘wringen’. Het is veelzeggend voor de ‘boerendichter’ dat hij het neerslaan van het protest weergeeft in agressieve landbouwtermen en de mensen als bloemen, want hij mag dan grommen over de mensheid die ‘zichzelf moe’ is, zijn solidariteit gaat immer uit naar wat leeft en protesteert tegen verval of verdrukking. In die zin is Ter Balkt niet zozeer een politiek, als wel een geëngageerd dichter, hetgeen hem overigens niet verhindert een melancholische toon aan te slaan. Hij is, zoals de titels van een van zijn Laaglandse hymnen luidt, de dichter half gram. Zijn gramschap gaat uit naar alles wat kapot gaat, maar het zou een misverstand zijn hem een uitsluitend regressief karakter toe te kennen. In zijn poëzie mag alles mee doen: schilderijen, een afgestreken lucifer, een dorsmachine, een mentholpastille van O'Kelly, Tacitus, een bergkristal, een vleesvlieg, de hooikeerder, maar ook: krantenberichten, de metro van Praag, kwik, elektronen, een Wurlitzer en een benzinepomp. Deze bric a brac zegt veel over zijn beweeglijkheid. Zijn werk zit niet alleen vol met de meest uiteenlopende voorwerpen, maar ook met tegenstrijdige emoties. Woede en melancholie, verzet en vrolijkheid, cynisme en bekommernis komen naast en door elkaar voor. Dat maakt Ter Balkt beslist geen dichter voor wie alles ‘om het even’ is, integendeel, maar zijn betrokkenheid gaat altijd uit naar wat kwetsbaar is. Onder al dit gegrom schuilt dus: - het grote woord moet er maar uit - liefde. Men leze bijvoorbeeld: ‘Zij draagt een glas water de trap op' (blz. 391), Met rundvlees en een olielamp’ (blz. 400), ‘Zang van de hoefijzers van Desiderius Erasmus' paarden’ (blz. 412). Alle uit de schitterende bundel Aardes deuren uit 1987.

In de waterwingebieden is de voorlopige bekroning van een 46-jarig dichterschap, maar de dichter die onder meer met zijn Laaglandse hymnen pogingen doet de geschiedenis door dichterlijke herschrijving te bewaren en die schreef: ‘de tijd van de ondergang moet voorbij zijn. // En de tijd van het ontrukken moet voorbij zijn,’ is streng voor zichzelf geweest toen hij de bundel samenstelde. In de waterwingebieden is beslist niet de verzamelde gedichten van H.H. ter Balkt. Een bundel als Ikonen, in 1974 verschenen onder zijn pseudoniem Habakuk II de Balker, is zo goed als gehalveerd. Uit Oud gereedschap mensheid moe (1975) zijn, op eerste gezicht, slechts vier gedichten gered, maar een deel uit die bundel heeft onderdak gevonden in andere afdelingen. Niettemin is een aantal gedichten verloren gegaan. De bundel Laaglandse hymnen (1993) is enerzijds aangevuld met tijdschriftpublicaties, anderzijds mis ik een (te groot) aantal gedichten. Toegegeven: waar hij zijn oude gedichten herschreef zijn deze er zelfs nog op vooruitgegaan, maar het gemis... Het is bij het lezen van In de waterwingebieden: ‘Schransen en lepelen /Waar ook je oog rust’, maar ik had mijn bord helemaal vol gewild! In het gesneuvelde gedicht ‘Ikoon met de vogelschrik’ schreef hij zelf: ‘Raadsels zijn dat waar niemand zijn lippen aan zet: / liever drinken uit de bolle blauwe kom van t bekende!’ Met uitroepteken!

[p. 130]

Vanuit het vanzelfsprekende
Over Tussen de gebeurtenissen van Martin Reints

In zijn bundel beschouwingen Nacht- en dagwerk schrijft Martin Reints: ‘Het geheugen en ons denken doen ons de vraag Waar ben ik? in de vorm gieten van fluitspel, poëzie en theorieën’ (blz. 126). Vier bladzijden eerder noemde hij dit ‘de meest elementaire vraag die je je kunt stellen.’ Elders in deze bundel besteedt hij aandacht aan het werk van Tomas Tranströmer. Diens poëzie karakteriseert Reints als aantrekkelijk vanwege ‘de geweldige beeldende kracht, zijn wel enigszins zware maar toch nuchtere toon en zijn nooit aflatende streven naar dichterlijke helderheid’, Daarnaast schakelt Tranströmer volgens Reints zijn verstand niet uit wanneer hij achter de schrijfmachine plaats neemt: ‘hij staat open voor de droom, maar hij gaat zich niet te buiten aan een roes van woorden.’ Veel gedichten van Tranströmer houden zich op bij de grensovergangen tussen twee werelden, in casu: de wereld van het bewustzijn en die van het onderbewuste.

Van Martin Reints verscheen, na Waar ze komt daar is ze (1981) en Lichaam en ziel (1992), Tussen de gebeurtenissen. Ik haal zijn beschouwingen aan, omdat de citaten veel zeggen over Reints' eigen poëzie. Nacht- en dagwerk bevat, zo staat nadrukkelijk op het omslag, beschouwingen en geen essays. Die omschrijving typeert ook het poëtische werk van Reints: het is beschouwend, het bekijkt, het is bedachtzaam en het houdt zich bezig met elementaire vragen, zoals ‘Waar ben ik?’, ‘We ben ik?’ en ‘Wat denk ik?’ Het is duidelijk dat Reints, evenals Tranströmer, zijn verstand niet uitschakelt als hij aan een gedicht werkt en dat ook zijn gedichten zich bevinden bij grensovergangen tussen twee werelden, hetgeen onder meer af te lezen is aan de titels van zijn bundels. In zijn geval gaat het vaak om de spanning tussen de wereld van ons denken en de wereld om ons heen die wij ‘de werkelijkheid’ noemen, Reints moet in Tranströmer een geestverwant herkend hebben, want ook zijn eigen poëzie is, hoewel geschreven in een nuchtere toon, beeldend en blinkt uit door paradoxale ‘dichterlijke helderheid’. Slechts op één punt verschilt hun beider werk: een zware toon kleeft niet aan het werk van Reints, dat eerder te omschrijven is in termen als licht en geestig, maar daarmee niet minder ernstig.

In Lichaam en ziel (blz. 19) staat: ‘vraag ik mij af, / achter de schrijfmachine, / in hoeverre een en ander vanzelfsprekend is’. De poëzie van Martin Reints zit vol met zowel huiselijke als kosmische ‘vanzelfsprekendheden’ die op losse schroeven worden gezet. De eerste strofe van ‘De liefdesbrief’ uit deze bundel beschrijft een zomernacht: ‘de maan verlichtte het dorp met de toren, / de dijk, het buitendijkse / en de eeuwige rivier’. Na deze aan een romantische streekroman ontleend lijkende clichés volgt een perspectiefwisseling en wordt datzelfde moment beschreven in termen van ‘kosmische stofwolken’ en ‘intergalactische leegten’. Het is geen wonder dat ‘de man in het huis onder de sterrenhemel / aan het denken geraakt’ en dat er in deze botsing van werelden van die liefdesbrief niets meer komt.

Een mens bevindt zich ‘te midden van het aanwezige / dat in zijn dagelijksheid vertoeft’ (Tussen de gebeurtenissen, blz. 16) en zou zich de ‘onvanzelfsprekendheid van [zijn] omgeving’ (blz. 15) bewust moeten worden, misschien willen worden en wellicht kunnen worden. Veel gedichten van Reints zijn op zoek naar een ‘terugkeren naar het begin van het denken / dat zelf eigenlijk nog geen denken is’ en zetten zichzelf daarmee op spanning met wat zij zelf zijn: taal. Het worden ‘uitspraken over iets wat niet hier is, althans / niet op de manier waarop de uitspraken zelf hier zijn’ (blz. 10). Een gedicht van Reints heeft vaak iets weg van een koan, een paradoxaal raadsel uit het zenboeddhisme dat niet met ‘normaal’ denken valt op te lossen, omdat de ‘oplossing’ (als die er al is) even irrationeel is als het raadsel zelf. In het eerder genoemde essay gaat hij in op een regel van Tranströmer: ‘Al het andere speelt nu, nu, nu.’ Hij noemt dat een van de mooiste zinnen uit diens werk en vraagt zich af wat je zegt, als je ‘nu’ zegt: het oneindig korte moment tussen verleden en toekomst, een grens tussen twee werelden, of is er geen grens, ontstaat de ene wereld onophoudelijk uit de andere en duidt het woord ‘nu’ juist de grenzeloosheid tussen die twee werelden aan?

Reints roemt terecht de kracht van deze herhaling: Als ‘nu'

[p. 131]

het kortstondige moment tussen toekomst en verleden is, is het moment voorbij voordat je het hebt benoemt.’ En dus moet de dichter het steeds opnieuw benoemen, waardoor hij juist de oneindigheid, in de vorm van een eindeloze reeks ‘nu's’, binnenhaalt. Met ‘Gedicht voor Rudi’ schreef Martin Reints een geestige variant op deze ‘nu-momenten’ van Tranströmer:

De auto is een niet-roken-coupé geworden
en het huis een niet-roken-afdeling

en ook de tuin is niet-roken-gebied
en de schuur die je studeerkamer is
is een niet-roken-ruimte

de uren van de dag
zijn gewijd aan de bezigheid van niet roken

de hond ligt op de bank
de bal ligt in de tuin
de krant ligt op de tafel

er komt een trein langs
en het is weer stil

er komt een trein langs
en het is weer stil

er komt een trein langs
en het is weer stil.

De vraag Waar ben ik? zal door iemand die zojuist gestopt is met roken hoogstwaarschijnlijk geheel anders beantwoord worden dan door een willekeurig iemand anders. De wereld om hem heen verliest zijn vanzelfsprekendheid. Hij zal de wereld zien in het licht van zijn te bevechten verslaving: de hele wereld wordt een niet-rokenruimte en op die manier wordt iets niet doen nog een hele bezigheid. In de vierde strofe staat, zo op het eerste gezicht, een aantal van die dagelijkse vanzelfsprekendheden, die de roker in zijn gewone doen waarschijnlijk niet eens opgemerkt zou hebben, maar juist vanuit zijn nieuwe perspectief merkt hij ze wel op en verliezen zij hun vanzelfsprekendheid, alsof hij ze opnieuw voor het eerst ziet. Iets dergelijks gebeurt er in de laatste drie strofen. Die treinen moeten daar altijd voorbijgekomen zijn, maar het moment, het nu, heeft een intensiteit gekregen die het als het ware vernieuwt, alsof de niet-roker de treinen en de daaropvolgende stilte niet eerder gehoord heeft. Daarbij zorgt de door witregels gescheiden herhaling er voor dat de tijdsbeleving aanmerkelijk opgerekt wordt. Het is bijna jammer van die punt aan het eind van het gedicht.

Martin Reints schrijft gedichten die met doodgewone woorden het denken losmaken van een traditionele manier van denken en je bewust maken van de zijpaden daarin. In een gedicht uit een reeksje over iemand die een lezing houdt, gaat alle aandacht uit naar de zwevende hand omtrent het glas water. Je leest het gedicht grinnikend om de vervreemding, totdat je beseft dat je die ervaring kent. In een gedicht over ‘het woud van metaforen’ waarin ‘de spreker’ zich verstrikt schept de dichter even zo'n zelfde wanorde en het hoogtepunt van het betoog is een stilte waarin ‘een soort roffelen van iets / in de diepten van het heelal’ hoorbaar wordt. Het is denken dat van de dingen loskomt.

Reints' gedichten zijn, ahum, wijsgerig, humoristisch en vooral ook: mooi. Dat is opmerkelijk, omdat er nauwelijks sprake lijkt te zijn van bijzonder taalgebruik, maar de dichter heeft een buitengewoon gevoel voor ritme. Niet alleen stroomt er, kalm doch onverbiddelijk, door de hele bundel een pre-socratische rivier, maar ook ín de gedichten weet hij dat ‘het ritme is opgebouwd uit de stiltes tussen/de gebeurtenissen.’

RON ELSHOUT

Martin Reints, Tussen de gebeurtenissen. Amsterdam, De Bezige Bij, 2000.
H.H. ter Balkt, In de waterwingebieden, gedichten 1953-1999. Amsterdam, De Bezige Bij, 2000.