Bzzlletin. Jaargang 29

[p. 65]

[Bzzlletin Poëzie]

Ondragelijk licht
Over Alles valt van Frank Koenegracht

Rutger Kopland correspondeerde ooit voor zijn boek over poëzie, Mooi, maar dat is het woord niet met Frank Koenegracht en vroeg hem om een typering van diens poëzie. Koenegracht stuurde hem een cartoon: vanuit een loopgraaf gezien kijken we tegen de blote billen van een Playboygirl aan die uit de loopgraaf kruipt terwijl ze verlokkend over haar schouder kijkt. Links naast haar staat een kindsoldaatje dat met gebalde vuist omkijkt en schreeuwt: ‘Mannen, vooruit! Volg mij! Willen jullie soms eeuwig blijven leven?’ Het vet aangezette zwart van het antwoord van de manschappen doet vermoeden hoe volmondig zij terug schreeuwen: ‘Ja!’ En dat in het aangezicht van het rokende, ruïneuze slagveld!

Het is een antwoord via een omweg, maar adequater had Koenegracht niet kunnen antwoorden. De cartoon heeft dezelfde verontrustende combinatie van humor, radeloosheid en absurditeit die men ook aantreft in veel van Koenegrachts gedichten. Het is het soort humor waarbij het lachen je meteen vergaat - een lach die meteen schrijnt, of iets schrijnends waar je desondanks om moet lachen. Koplands beschouwing heet ‘De troost van humor’, maar daar geloof ik in dit geval niet in. Ik begrijp wel dat er een troostende kracht uit kan gaan van humor, maar die word ik door Koenegrachts poëzie niet deelachtig. Daarvoor schrijnt ze te veel. In zijn voorlaatste bundel, Zwaluwstaartjes (1994), moeten de naar die vogeltjes genoemde pleistertjes ‘onze overdrachtelijke wonden’ dichtplakken, maar ze zijn zoek. Zo ‘werken’ de gedichten van Koenegracht ook, ze houden de wonden open. In dezelfde bundel nam hij een in memoriam, Aan de overkant’, op voor Hans Faverey:

Aan de overkant, bij de rietkraag
onder de mooie blauwe lucht

in de schietschijf
staat de pijl stil. Maar na een tijdje

rilt zij, maakt zich los,
snelt strak zwevend over de rivier terug,

remt sterk en neemt weer plaats op de boog
vlak naast je rustige oog.

Waarom vind ik dit nu zo'n hartverscheurend gedicht? ‘Aan de overkant’ ‘herneemt’ in acht regels de thematiek Time's arrow van Martin Amis. Er valt van alles op te merken over de dichterlijke techniek, zoals de manier waarop de komma's werken, de slepende s-klanken en het rijm in de laatste twee regels, waardoor het gedicht niet alleen de omkering van de tijd bewerkstelligt, maar ook - op z'n Paul van Ostayens, zou ik willen zeggen - een slow motion effect. Maar de ware en onbewijsbare kracht van het gedicht ligt besloten in de formulering, die het geheel niet als een wens of mogelijkheid presenteert, maar als een feit. Daardoor dringt de ónmogelijkheid ervan zich des te harder op. Een verschrikkelijke waarheid, waardoor het gedicht uiteindelijk een paradoxaal patina van ‘verschrikkelijke schoonheid’ krijgt.

Of Frank Koenegracht in troost gelooft, betwijfel ik. Zijn laatste bundel, met de omineuze titel Alles valt (1999), begint met een ‘Epigram’:

[p. 66]

 

De brug die de overkant niet meer haalt

 

moet worden getroost.

 

Want het is waar: de landschappen zijn daar

 

dieper dan hier.

 

 

 

Ik troost hem met verhalen over de duizeling

 

en het donker van zijn eigen holten.

 

Maar deze klimop van verhalen

 

heeft hem zacht en groen gemaakt en onherkenbaar.

Als er iets is dat troost verdient, dan is dat een brug die niet meer kan waarvoor hij ontworpen is. Maar de troost verbetert de situatie niet, integendeel het wordt er eerder erger op. Zachte heelmeesters maken stinkende wonden en troost maakt zacht en onherkenbaar. In het gedicht ‘Ik ben moe’ (naar Fernando Pessoa) spreekt de dichter over ‘de luxe van geen hoop te hebben’. Illusieloos leven is een luxe, omdat illusies per definitie vals zijn,

In de correspondentie met Kopland wordt de titel van Kundera's De ondragelijke lichtheid van het bestaan genoemd. Ook dat is een karakterisering die hout snijdt. De lichtheid van Koenegrachts gedichten is vaak on(ver)draaglijk (zie: Aan de overkant'). Wie in Alles valt die lichte kant zoekt, moet moeite doen. Gebleven is de schoonheid van Koenegrachts taal, maar mooi, dat is het woord niet. Zijn beelden zijn onverwacht, krachtig en zeer adequaat. Ze raken iets dat niet goed te grijpen is, maar dat je juist door het beeld onmiddellijk ‘vat’, ondanks de authenticiteit ervan. In een epigram voor Lucebert noemt hij de dood ‘koopziek’, in het tweede gedicht van de aangrijpende reeks Vadertje zoetwatergids waarin de dichter de aftakeling van zijn vader liefdevol evoceert, staat: ‘Zijn hersens zijn vogels die voorbijvliegen. / Geen koeien die een afdruk maken in de grond’ en worden wolken ‘vergeetachtige bergen’ genoemd. Elders blijft de ‘ik’ ‘zo kalm als een raam op zondag’ en gaat ‘slapen / zo diep als een mus met zijn zoontje.’ Het zijn beelden van een vanzelfsprekendheid die slechts schijnbaar is en die ontstaat, doordat ze altijd zuiver zijn. Ik heb dan ook nooit begrepen waarom Rob Schouten in een van zijn besprekingen Koenegracht gebrek aan poëtisch raffinement verweet.

‘De pijn van de wond is de pijn /en niet een functie van de oorzaak’ staat er in ‘Ik ben moe’. De tautologische formulering uit de eerste regel brengt ‘pijn’ terug tot zichzelf en de dichter rekent af met de menselijke neiging causaal te denken. Desalniettemin lijkt het zesde gedicht uit de reeks over zijn vader geformuleerd als een conclusie:

Dus dit is mijn vader.
Traag genoeg en zorgeloos beveiligd
met een broek van achtenveertig gulden aan
die ter hoogte van zijn tieten onknoeibaar hoog
en ondragelijk licht is opgehesen.

Wie goed leest, ziet dat het gedicht niet oorzakelijk denkt. Het is slechts schijnbaar een conclusie. De vader wordt teruggebracht tot wat en wie hij is. De pijn is de pijn van een genadeloos ontluisterde en ontluisterende verschijning. Maar het is het wonder van Koenegrachts poëzie dat hij door toevoeging van één woord het groteske van de goedkope, ongetwijfeld besmeurde en te hoog opgehesen broek om laat slaan in het tegendeel: pure liefde. Om de woordkeus ‘tieten onknoeibaar’ dreigen we wellicht één fractie van een seconde te moeten lachen, maar die troost wordt ons niet gegund - zelfs het begin van een lach wordt gesmoord in: ‘ondragelijk’. De zwaluwstaartjes zijn voorgoed zoek, alles valt, maar het ondragelijke beeld van liefde staat als... tja... als een huis, wilde ik schrijven, maar er is geen huis volgens het titelgedicht, want álles valt.

[p. 67]

Matte maar allesbelovende kleuren
Over Het arsenaal van Jan Eijkelboom

Tot op zekere hoogte is dit gedicht uit de recent verschenen, zevende bundel Het arsenaal van Jan Eijkelboom, karakteristiek voor zijn poëzie:

Het is weer niet die ene druppel wijn
die zeeën purper kleur!

en evenmin de laatste appel die
de plukkers vergaten en die,

gevallen, de aarde deed schommelen
tussen haar polen.

De brandlucht van één afgestreken lucifer
brengt eerder een wereld teweeg

van winterhanden die houtjes kloofden
voor kachel en fornuis,

van kamerdeuren die dicht moesten blijven
in een kleumerig huis,

maar zo ook van een warmte waarin
bij het beheerst laaien

van een Etna achter mica een leerling
kon huiveren van eerbied en genot

om die ene druppel wijn,
oinou èna stalagmon.

De verwijzingen naar Leopolds ‘oinou èna stalagmon’ (‘een enkele pereling / doordringt de gansche helderheid en deelt / haar wezen mede aan de verste stranden, / den diepsten bodem’) en Sappho's bruiloftslied (‘zoals de zoete appel / bloost aan het eind van een tak / hoog in de hoogste twijgen / vergeten door de plukkers / neen, niet vergeten / maar niet te bereiken’ - vert. Paul Claes) zijn niet typerend voor Eijkelbooms gedichten voor zover het literaire verwijzingen zijn. Als zodanig functioneren ze dan ook niet. De klassieke citaten moeten concurreren met iets eenvoudigs als de brandlucht van een lucifer, die vooral dient als ontsteking voor het oproepen van een herinnering aan voorbije tijden, en dat is wel kenmerkend voor Eijkelbooms poëzie. De regel ‘brengt eerder een wereld teweeg’ wordt onderbroken door een enjambement waardoor het een ogenblik mag lijken dat die brandgeur Luceberts ‘ruimte van het volledige leven’ oproept, maar dat gebeurt in Eijkelbooms gedichten zelden. De Etna is niet de vulkaan, maar de kachel. Het gaat meestal om een in het verleden gelegen wereld van klein geluk. Momenten, die echter ook steeds vaker in het heden plaatsvinden.

In het werk van Jan Eijkelboom zijn voorzichtige ontwikkelingen te signaleren. De gedichten in zijn vroege bundels gingen vaak over het heden en waren geschreven vanuit een ‘o zo zwaartillend hoofd’. Titels als ‘Zwarte sonnetten’ en ‘Notities in een grijze week’ zetten de toon - droefgeestig, om het met een typisch Eijkelboomwoord te zeggen. In de loop der tijd krijgen niet alleen, zoals in ‘Eén lucifer’, momenten uit het verleden een glans, maar ook het heden krijgt steeds vaker ‘matte / maar allesbelovende / kleuren’. Steeds vaker wordt het ‘schrikbewind / uit Opper-Melancholia’ doorbroken.

Wanneer in De wimpers van de dageraad een kinderkamer in gereedheid gebracht moet worden, verzet het schurftige dessin van het behang uit de crisistijd zich tegen de stoommachine en zelfs een opschrift op de muur zegt:

[p. 68]

‘Laat alles hier zoo staan’. In een volgend gedicht echter worden de planken geschuurd en wordt de vloer kanariegeel geverfd. Dat lijkt op een afrekening met het verleden, maar de beurtzang tussen levenslust (soms zelfs getemperde levensvreugde) en gevoelens als weemoed en melancholie blijft een constante in Eijkelbooms poëzie. Zoals ‘Eén lucifer’ ook demonstreert, gaat het om relatieve kleinigheden. Zowel qua inhoud als wat betreft de vorm is het poëzie in grijstinten. De ‘kanariegele verf’ en de ‘luid kwetterende mussen’ uit Het lied van de krekel (1996) zijn eigenlijk in Eijkelbooms poëzie al uitbundigheden. Het ‘bruin-zwarte merelpaar’ en de ‘gerafelde takken / van de lariks’ horen er meer in thuis. In het gedicht ‘De winterschilder’ typeert de dichter zijn werk uitstekend wanneer hij schrijft:

Men zou wel schilder willen zijn
om dit gebrek aan kleur
op linnen te bewaren.

[...]

het was genoeg,
heel deze overvloed
aan schaarste.

Jan Eijkelboom is zich deze eenvoud goed bewust. Zijn vertaling van Philip Larkins ‘Modesties’, waar hij de titel voor zijn bundel uit 1991 aan ontleende, spreekt boekdelen: ‘Woorden gewoon als kippevleugels / kennen geen leugens, / stellen de zaken niet mooier voor - / zijn te verlegen’. Ook een titel als Het lied van de krekel duidt op een ingetogen bevlogenheid. Opvallend is dat zijn gedichten steeds soepeler en eenvoudiger lijken te worden. Die ene druppel hoeft niet alle oceanen tot aan de diepste bodem te doordringen om tóch opgemerkt te worden. En ook dat getuigt van bescheidenheid en vitaliteit. Het gaat in Eijkelbooms gedichten weliswaar niet om de ruimte van het volledige leven, het gaat wél om het leven, getuige ook de laatste strofe van ‘Een ijzersterkte mist’:

Maar deze nevel laat geen modder na,
wekt geen verwachting, lost slechts op
en laat toch in 't voorbijgaan weten
dat wij nog niet, nog lange niet
zijn uitgekeken.

RON ELSHOUT

Het arsenaal van Jan Eijkelboom verscheen bij De Bezige Bij, 1995.
Alles valt van Frank Koenegracht is uitgegeven bij De Arbeiderspers, 2000.