Bzzlletin. Jaargang 29

[p. 69]

[Bzzlletin Proza]

Ik was waar ik was
Over Willem Brakman

Met de roman De sloop der dingen publiceerde Willem Brakman (Den Haag, 1922) alweer zijn zesenveertigste boek - hij nadert Vestdijk. Bij ons thuis staan ze alle zesenveertig in de kast. Stuk voor stuk ook nog eens in eerste druk, op zijn debuut Een winterreis (1961) na, daarvan hebben wij een Reuzensalamander editie. De openingsalinea van Een winterreis is: ‘Wanneer Akijn zijn vader ging bezoeken, zorgde hij er meestal voor na het bezoek iets prettigs in het vooruitzicht te hebben: het bezoek aan een vriend, een wandeling of een bioscoopje. Het steunde hem in de gang naar het huis, waarop hij wist steeds somberder te worden en het hielp hem door de trage gesprekken met zijn vader heen.’ Dit is natuurlijk geen spectaculair proza en ook geen spectaculair goed proza, al is het natuurlijk niet helemaal eerlijk om dit op grond van slechts één alinea te concluderen. Toch lees ik de vroege Brakmanboeken met genoegen, al is het alleen al omdat in dit proza het hoofdpersonage immer een aan de wereld lijdende futloze vader(be)zoeker is.

Echt vernieuwend wordt het werk van Brakman vanaf de in 1980 verschenen roman Come-back, al zullen sommigen de cesuur in dit oeuvre wellicht eerder willen aanbrengen, anderen later en er zullen ook wel literatuurbeschouwers rondlopen die zullen ontkennen dat er van een dergelijke tweedeling sprake is of dat er hooguit kan worden gesproken van een geleidelijke ontwikkeling. Hoe dan ook: vanaf Come-back worden de romans en novellen van Brakman gekenmerkt door overdrijving, gewaagde beeldspraak, geweld, seks, humor en spanning. Moord en doodslag staan centraal in de boeken die gewijd zijn aan de dappere speurders van Scotland Yard, respectievelijk Heer op kamer uit 1988 en De vadermoorders uit 1989. De laatste titel geeft overigens aan dat het in elk geval definitief afgelopen is met het futloze vaderzoeken, de nadruk is komen te liggen op bloeddorstige actie. De wereldondergang, al aanwezig in de novelle Glubkes oordeel (1976), wordt verder uitgewerkt in apocalyptische romans als De oorveeg (1984) en Inferno (1991). Paranoia voert de boventoon in de onheilszwangere roman Een goede zaak (1994). Hierin voert Brakman in een negentiende-eeuws aandoend Den Haag een geheimzinnige broederschap op die zich onledig houdt met maskerades, spionage en het beramen van complotten. De personages van Brakman leggen zich nooit bij de feiten neer maar zijn daarentegen voortdurend in de contramine en maken zich daarbij druk om altijd belangrijke zaken. Ter illustratie hiervan het slot van Ante Diluvium (1998), dat luidt als volgt: ‘“Winnetou is niet dood,”hoorde ik mijzelf roepen, “hij leeft. Zijn naam zal ons bewaren.” Maar de deur ging dicht.’

Brakman is, dat zal inmiddels duidelijk zijn, geen lieflijk auteur. Verkijkje bijvoorbeeld niet op een vriendelijk aandoende titel als Pop op de bank, een boek dat in 1989 als een autobiografie werd gepresenteerd. Terugblikken op de lagereschooltijd gaat daarin als volgt: ‘Grote dank dan ook aan de onderwijzers van deze school, met name de heer Besteman. Meer dan wie ook heeft deze meester me geschaad, vele lessen heb ik van deze bijzondere man mogen ontvangen en geen lid van mijn ziel hem toevertrouwd of het is beschadigd, verbogen, geknakt of gescheurd. Door hem daalde het duister in mij neer, het edel schoolbordzwart verdriet, de zo sterkende en vormende wanhoop, en ik mag wel zeggen dat hij mij voor-

[p. 70]

goed behoed heeft voor het verwoestende der geestesgezondheid, een fenomeen dat ik maar speels en met een knipoog schets als bridge, padvinderij en balspel.’ Brakmans zoektocht naar zijn verleden loopt in Pop op de bank algauw uit op een wraakexpeditie waarbij weinig middelen onbeproefd worden gelaten. Zelfs de op een schoolplaat van J.H. Isings geportretteerde Noormannen voor Dorestad worden in de strijd geworpen en door Brakman in beweging gezet om een gigantische slachtpartij in het oude Scheveningen te ontketenen, waar zo ongeveer slechts ‘de uitleenbibliotheek werd gespaard’. Daar is dan ook het een en ander aan voorafgegaan. Bijvoorbeeld de volgende concrete herinnering, die ik in haar geheel citeer:

Ik werd naar de kamer gesleept die de schoolarts ook altijd gebruikt, daar op de tafel gelegd en de kwekeling met akte haalde met de perfecte bewegingen van een jarenlange gewoonte zijn pennemes te voorschijn. Woordeloos, zo slim was hij wel, uit angst dat ik zijn stem zou herkennen.
‘O jee,’ schreeuwde ik toch nog zoekend naar de juiste toon, ‘dat niet, niet mijn piemel alsjeblieft.’ Maar de behulpzame handen die in dergelijke situaties nooit ontbreken haalden mijn kobus uit zijn schuilhoek en in twee, drie halen was alles al weer achter de rug... Het was Beppie [een klasgenootje] zelf wie met fijne tact was toegestaan het geheel triomfantelijk omhoog te tillen en door het raam te keilen tot midden op de speelplaats, waar veel zon was en de voeten van veel belangstellenden in aantocht.
‘Gaat 't kind?’ riep de heer Besteman bezorgd. De gang naar huis zal ik niet licht vergeten: geen heer meer, maar ook geen dame en het duurde ook nog vreselijk lang voor de deur werd opengedaan. Ik stapte naar binnen, nam mijn hoed af en bette het voorhoofd.
‘Wat ben je weer vroeg,’ zei mijn moeder boven aan de trap, ‘ga nog maar wat buiten spelen met dit mooie weer, we eten nog lang niet.’

Er wordt wel eens beweerd dat het lezen van Brakman moeilijk zou zijn, omdat hij zo ingewikkeld schrijft. Die bewering is bedoeld als een verwijt. Ik denk dat lezers die dit werkelijk vinden gewoon nog niet aan literatuur toe zijn. Is Brakman moeiiijk of onbegrijpelijk, dan zijn Joyce, Proust, Kafka en Nabokov dat ook. Bovendien: wat is er tegen ingewikkelde literatuur? In zijn recent verschenen essaybundel Oversprongen (Prometheus) haalt Tijs Goldschmidt de bioloog en dichter Dick Hillenius aan die eens schreef dat kunst ingewikkeld móét zijn. Goldschmidt: ‘Ingewikkeld, daarmee bedoelde hij dat iets ergens in gewikkeld wordt. Een fictieschrijver verhult, hij ontmaskert niet, maar wikkelt in, terwijl een schrijver van wetenschappelijke non-fictie problemen kantelt en analyseert. Met dat kantelen en analyseren vervalt de noodzaak om literatuur te maken. Bij Brakman zie je hoe dit mechanisme van iets ergens anders inwikkelen (als ik nog te volgen ben) heel praktisch kan worden toegepast. In Pop op de bank bijvoorbeeld neemt dit de vorm aan van twee tijdslagen die met elkaar worden gemengd tot een geheel. Heden en verleden versmelten met elkaar, zodat er een geheel nieuwe tijd en ruimte ontstaan waarin een jongetje dat van school terugkeert thuisgekomen veranderd blijkt te zijn in een oude heer die zijn hoed afneemt en zijn voorhoofd bet. Zo beschouwd kan Brakman inderdaad een ingewikkeld auteur worden genoemd: hij wikkelt het verleden in het heden, of andersom. Anderzijds is dit een typisch literaire truc: een beetje geschoolde lezer laat zich hierdoor niet afschrikken.

Het vernieuwende van Brakman schuilt overigens geloof ik wél in het feit dat hij het hierboven beschreven procédé radicaal doorvoert, zoals hij ook metaforische en metonymische verhoudingen met plezier door elkaar gooit, Figuurlijk te nemen taalgebruik kan bij hem van het ene op het andere moment omslaan in letterlijk te nemen taalgebruik. Bart Vervaeck heeft over onder andere dit fenomeen de knappe studie Lijf en Letter (1997, Brakman Cahier nr. 2, Stichting Willem Brakman Kring) geschreven, en ook Ernst van Alphen gaat in zijn aan Brakmans oeuvre gewijde boek Bij wijze van lezen (Coutinho, 1988) uitgebreid in op dit verschijnsel. Maar hoe interessant het ook

[p. 71]

is om deze studies te lezen, Brakmans werk is ook te volgen zonder deze theoretische bagage. Ik raak nooit de draad in zijn romans kwijt, kan alles precies volgen en, laat ik me maar een beetje plat uitdrukken, ik lach me ondertussen gek.

Ook De sloop der dingen is weer helemaal Brakman. Zo opent het tweede hoofdstuk met de volgende tegen het ongrammaticale aanschurende kenmerkende zin: ‘Ik woon niet in Den Haag maar elders, en daar wandel ik graag door een landgoed waarin een oud herenhuis dat er dan weer eens wel en dan weer niet is.’ Of, ook weer typisch Brakman: ‘Ik bewoog, kon alle kanten op, echter zonder mijn plaats te verlaten. Ik rende door bospaden, sprong over een hek, rende trappen af, stortte mij naar voren en weer terug, maar zonder een zuchtje wind te voelen, want ik was waar ik was en dat was overal. Ook de plot zit weer Brakmanniaans in elkaar en doet aan Pop op de bank denken: de verteller keert terug naar het decor van zijn jeugd, de tussen Scheveningen en Den Haag te lokaliseren wijk Duindorp. Daar wordt inmiddels druk de slopershamer gehanteerd, wat onder Brakmans pen apocalyptische vormen aanneemt. De roman zit weer volop actie, er is sprake van een speurtocht naar de spoorloos verdwenen tante Dien en de climax vindt plaats op het politiebureau. Het enige puntje van kritiek dat ik heb, is dat ik de titel niet zo fraai vind. Van dat soort woordspeligheid houden wij nou net weer niet. Geef me dan maar een titel als Ante Diluvium, het is namelijk altijd prettig als je bij het lezen van een roman regelmatig een woordenboek moet opslaan. En als je dat meteen al bij de titel mag doen, zit je helemaal goed.

ARIE STORM

De sloop der dingen verscheen onlangs bij uitgeverij Querido in Amsterdam. Bij die uitgeverij verschenen ook de andere romans van Willem Brakman.