Bzzlletin. Jaargang 29

[p. 81]

Joris van Groningen
Onbegonnen werk
Jacq Vogelaar als literair criticus

Ruim een kwart eeuw inmiddels is Jacq Vogelaar als literair criticus verbonden aan weekblad De Groene Amsterdammer. Dat is een uitzonderlijk lange periode, misschien alleen geëvenaard door Kees Fens bij de Volkskrant. Minstens zo opmerkelijk is dat Vogelaar zich altijd een opmerkelijk consistent criticus heeft betoond, en dat nog steeds is, hoewel het aanvankelijke ideologisch geïnspireerde commentaar in de loop van de tijd heeft plaats gemaakt voor een meer algemeen kritische toonzetting - een ontwikkeling die door het tijdschrift zelf wordt weerspiegeld. Kan ik mij uit zijn eerste bundel Konfrontaties nog een passage herinneren waarin uitgeverijen werden gehekeld als kapitalistische uitbuiters en schrijvers werden vergeleken met arbeiders, die politieke benadering is door een minder beladen kritiek vervangen. Er valt echter ook wat voor te zeggen dit verschil toe te schrijven aan een veranderd jargon. Want nog steeds uit Vogelaar zijn bezwaren tegen de manier waarop de boekenmarkt functioneert. Wie weet acht hij zelfs kanttekeningen daarbij meer dan ooit noodzakelijk, nu literatuur een product voor massale consumptie is geworden waarbij succes het aflegt tegen kwaliteit. Nog in zijn meest recente verzameling kritieken Meer speelruimte (1998) staat een artikel - ‘Aansluitingen / correspondenties’ - waarin Vogelaar andermaal stelling neemt tegen een literaire markt die louter door commerciële motieven wordt beheerst en daarmee eenzijdig dreigt te worden.

Deze kritische benadering is bij hem altijd gepaard gegaan met een belangstelling voor literaire werken met zin voor avontuur, boeken bedoel ik dan, die de grenzen van hun literaire mogelijkheden verkennen. Het gaat om romans die onder de noemer experimenteel of avant-gardistisch vallen, al zijn dat aanduidingen met historische beperkingen, vooral van toepassing op de literatuur uit de eerste helft van de twintigste eeuw, terwijl Vogelaars interesse verder gaat, zoals blijkt uit zijn aandacht voor Gustave Flaubert aan wie hij een groot aantal artikelen heeft gewijd. Kenmerkend voor Vogelaars kritische belangstelling lijkt vooral een zelfreflexieve literatuur, boeken waarin de auteurs zich rekenschap geven van de manier waarop de betekenis van het geschrevene tot stand komt.

Het zijn romans die zich binnenstebuiten keren, om datgene te verwoorden wat zich alleen in de literatuur laat uitdrukken, het onzegbare misschien, dat zich ophoudt in het grensgebied waar betekenissen nog geen vaste vorm hebben aangenomen, een onbestemde ruimte waarin onvervulde mogelijk-

[p. 82]

heden worden beproefd: ‘en wat is schrijven zelf anders dan een proef op de som, een experiment, een permanente oefening in anders denken,’ tekent Vogelaar op in het eerder genoemde essay ‘Aansluitingen / correspondenties’.

De utopische methode

Ruimte is een woord dat hij in dat verband veelvuldig hanteert. De naam van de bundel Meer speelruimte wijst daar al op en specificeert het begrip tegelijkertijd tot een vrijplaats. Literatuur lijkt in de optiek van Vogelaar veel weg te hebben van een ‘parallelactie’, om een metafoor van de door hem meermalen besproken Robert Musil aan te halen. Ze creëert een wereld buiten de officiële geschiedschrijving om, zoals de parallelactie in De man zonder eigenschappen zich eveneens aan de werkelijkheid onttrekt om het perspectief op een andere evenwijdige realiteit te openen.

Wellicht valt die parallelle wereld te bestempelen als een utopie, eveneens een onderwerp waar Vogelaar zich veelvuldig over heeft uitgelaten. Anders dan Vogelaars voormalige politieke stellingname verbindt hij aan de utopie geen maatschappelijk ideaal:

Als ik aan utopische literatuur denk, dan niet aan het ontwerpen van een andere, betere wereld; voor zulke perfecte plannen ben ik als de dood en de geschiedenis heeft laten zien wat voor verschrikkelijks er gebeurt wanneer men utopieën echt wil realiseren. Nee, utopische literatuur is voor mij eerder een vorm van schrijven die het utopische als een methode van denken hanteert, de idee dat niets moet zijn zo als het nu eenmaal is maar ook anders kan, op z'n minst anders gezien, anders gezegd, anders gedacht. Geen doel, om Musil te citeren, maar richting - ik zou zeggen: gerichtheid, een bepaalde instelling: van de lens en van houding, een gerichte belangstelling (inspiratie), en dat mag men een essayistische houding noemen.

Vogelaar wijdde aan de utopische methode al eerder een beschouwing, in het opstel ‘Van utopie naar atopie’, dat werd opgenomen in de bundel Terugschrijven (1988). Utopische literatuur houdt door de allesomvattende en perfecte voorstellingswereld een beperking van de bewegingsvrijheid in. Ze staat geen ontwikkeling toe, alles is ondergeschikt aan het ideaal - een statische droomwereld dus. Hiertegenover stelt Vogelaar de methode van het utopische denken. ‘Kunst als utopische methode,’ schrijft hij, ‘heeft het produktieve vermogen om gevoel en ervaring uit te breiden.’ Met een verwijzing naar opnieuw Musil komt hij ertoe dit te omschrijven als een ‘uit-

[p. 83]

breiding van de mogelijkheidszin.’ Het gaat om datgene wat Roland Barthes later met het begrip atopie heeft aangeduid, het tegendeel van een welbepaalde locatie, overeenkomstig het door Vogelaar veelgebruikte begrip ruimte - geen uitweg of vlucht uit de werkelijkheid, zoals de utopie, maar ‘een opening in de wereld van vastgelegde betekenissen.’

Een aanduiding voor deze moeilijk te bepalen vrijplaats is de drempel, een metaforische aanduiding van de passage tussen verschillende domeinen van kennis en ervaring. De drempel stelt een tussenruimte of overgangsgebied voor, het verbeeldt de omslag tussen vorm en vormeloosheid, die het duistere middelpunt van de metamorfose belichaamt. Het is een uiterst dubbelzinnige ruimte tussen verdwijning en verschijning. Benadering daarvan is bij uitstek een literaire methode waarin het schrijven zich van andere kunsten onderscheidt en zijn unieke uitdrukkingsvorm vindt. Te schrijven wil zeggen onder woorden te brengen wat zich tijdens het schrijfproces voltrekt om aldus de totstandkoming van betekenissen te doorgronden. Deze thematiek beschrijft Vogelaar aan de hand van onder andere Franz Kafka en Samuel Beckett, twee door hem in het bijzonder bewonderde auteurs over wie hij in de loop der jaren een groot aantal essays heeft geschreven en die hij in andere stukken, net als Flaubert en Musil, regelmatig aanhaalt.

Over Beckett bijvoorbeeld nam Vogelaar in zowel Terugschrijven als Striptease van ui (1993) stukken op. Beide titels - ‘Tussenfiguur in niemandsland’ en ‘Passeur van het interval. Hoe het werkt’ - geven al een indicatie van de thematische invalshoek. In eerstgenoemd artikel gaat het over de obsessie van de literatuur met de dichotomie van de taal, de scheiding tussen taal en betekenis, de namen en de dingen, de wereld en de poging haar betekenis te geven, die voor Becketts personages een zoektocht door de taal is, die uitmondt in de onmogelijkheid überhaupt ergens betekenis aan te kunnen geven. Toch proberen ze dat desondanks telkens weer opnieuw, op zoek wellicht naar ‘semantische soelaas’, zoals Watt het formuleert, of omdat er niks anders op zit:

Het zoeken - door de romanfiguren als noodzakelijk ervaren, zonder dat het waarom ervan ooit vast komt te staan, hetgeen niet verhindert dat de queeste onherroepelijk ten einde gevoerd moet worden - blijft niet tot het doen en laten van de romanpersonages beperkt, maar contamineert ook het boek dat erover vertelt; het is iets onmogelijks geworden, niettemin moet het steeds weer geschreven en van voren af aan begonnen worden.

Vogelaar spreekt in dat verband over ‘schrijfwerk dat in de ware zin van het woord onbegonnen, onmogelijk werk is.’ Hij plaatst Beckett in de traditie die begonnen is bij Cervantes en onder anderen via Sterne, Diderot en Sade werd vervolgd en voortgezet door Flaubert en Mallarmé - stuk voor stuk auteurs die het schrijven zelf tot uitgangspunt nemen van hun werk.

[p. 84]

Het werk van Beckett is van deze lijn in de moderne literatuur - de grenslijn - geen eindpunt, maar eerder de dubbele punt: geen afsluiting, maar opening.

In het werk van Beckett heeft, als in een brandpunt, de beweging die voor velen een voorname drijfveer vormt, voorlopig z'n scherpste concentratie gevonden. Die drijfveer, beweegreden of soms zelfs obsessie lijkt z'n oorsprong te hebben in een geheime krachtbron die gevormd wordt door de drang of wens om door het schrijven anders te worden, niet een ander, eerder niemand een lege plaats waar het ego legio wordt. Het gaat om een ervaring en utopisch experiment, een proefondervinding, die het schrijven als belofte in zich lijkt te bergen. Het daarmee verbonden verlangen houdt goedbeschouwd een buitensporige eis in en leidt daarom tot het tegendeel van een l'art-pour-l'art-houding, doordat deze beweging in het schrijven gericht is op iets dat de grenzen van de literatuur te buiten gaat: het wil alles of niet, het wil alles zeggen, het gezegde en ongezegde, of het nu het schrijven van Sade is of dat van een niet minder sadistische Naamloos. Dit schrijven wordt gedreven door een Passie die elke poging onmogelijk maakt. Op dat onmogelijke concentreert zich de moderne literatuur in haar beste, dat wil zeggen: uitzonderlijke momenten.

Richt de proefondervinderlijke literatuur zich op datgene wat onmogelijk onder woorden kan worden gebracht, dit vereist een welbewuste omgang met de taal, want elk woord is tweedehands, bezoedeld en aangetast, zoals Vogelaar in de coda, van Terugschrijven opmerkt. De taal is belast met betekenissen en waarden, elk woord is door en door vuil. Teneinde te kunnen spreken, zal de schrijver de taal het zwijgen moeten opleggen, om weer terug te keren naar het essay over Beckett. Te schrijven vereist van de schrijver een welbewuste omgang met zijn instrumentarium. Hij moet vermijden zich spontaan te uiten, als zoiets al kan, en indirect te werk gaan.

Zo bezien lijken Vogelaars kritische beschouwingen een uitbreiding van zijn literaire praktijk om zich rekenschap te geven van zijn literaire methode. Maar meer dan alleen een verantwoording is het ook een verovering, een poging zich de literatuur toe te eigenen door het te verwerken en om te vormen. Intertekstualiteit is wat dat betreft meer dan alleen een literaire benadering een onvermijdelijk gegeven, of zoals hij in de coda schrijft:

Wat hij [de schrijver] maakt is een combinatie van al bestaande gegevens, een bewerking van voorgevormde betekenissen, alleen het arrangement is nieuw, voor even althans. Elke tekst maakt deel uit van een reeks, van meerdere reeksen tegelijk. Hij is provisorische resultaat van het schrijfproces als een simultane activiteit van allen die schrijven en geschreven hebben, van een woordenstroom.

[p. 85]

Voorwaardelijke tussenruimte

Lezen en schrijven zijn voor Vogelaar activiteiten die in elkaars verlengde liggen, elkaar overlappen. Beide weerspiegelen eenzelfde instelling, het zoeken naar nieuwe combinatiemogelijkheden. Gezien het belang dat Vogelaar aan het lezen toekent is het niet verwonderlijk dat hij daar verschillende essays over heeft geschreven. In eerste instantie deed hij dat als gastdocent aan de Universiteit van Groningen met een reeks lezingen, verschenen bij uitgeverij Perdu onder de titel Speelruimte (1989). Naderhand heeft Vogelaar een aantal colleges bewerkt en opgenomen in de bundel Meer speelruimte die bijna tien jaar later verscheen.

Lezen en schrijven vormen verlengstukken van elkaar. Beide voeren naar een tussenruimte, niet los van de werkelijkheid maar evenmin in volledig opgelost in de fictieve wereld van het boek. Lezen verschaft toegang tot de wereld van het alsof, zoals Vogelaar schrijft in ‘Waar zit je lezer?’ Het lezen vormt opening tussen de werkelijkheid en fantasie. Net als de schrijver is ook de lezer niet langer zichzelf: ‘In de voorwaardelijke tussenruimte en tussentijd valt de lezer niet meer samen met zijn gewone ik, evenmin is hij gelijk aan het personage of de situatie waarover hij leest.’

Het gaat daarbij niet zozeer om identificatie als wel om inleving. De lezer ondergaat een gedaanteverandering die hij met de tekst als leidraad zelf gestalte geeft. Niet voor niets noemt Vogelaar lezen een uitvoerende kunst. Hij vergelijkt de tekst met een partituur die door verschillende muzikanten vertolkt telkens tot andere interpretaties leidt. De tekst biedt de lezer een tijdelijk kader van ervaringen en beelden waarmee hij een verhaal over zichzelf vertelt. Met instemming citeett Vogelaar de beschouwing van Marcel Proust dat aan het lezen is gewijd: ‘Het werk van de schrijver is niet meer dan een soort vergrootglas dat hij de lezer aanbiedt om hem iets te laten onderscheiden wat hij zonder dat boek niet in zichzelf zou hebben gezien.’ Maar zoals gebeurtenissen in het leven achteraf hun waarde krijgen in de herinnering is de zin van het lezen in de herhaling gelegen. Bij het herlezen van een boek wordt de lezer zich bewust van wat zich tijdens de eerste lezing heeft voltrokken. Vogelaar demonstreert dit idee in verschillende essays.

Zo herleest hij het werk van René Geysen en Daniël Robberechts. In het werk van eerstgenoemde ontdekt Vogelaar nieuwe verbanden en ook correspondenties met zijn eigen werk. Waar herlezing toe kan leiden wordt echter vooral duidelijk in zijn beschouwing over Nathalie Sarraute over wie hij in Terugschrijven, ruim tien jaar eerder dus, een lovend stuk had geschreven. Herlezing van met name haar kritische werk doet hem voorkomen alsof hij het voor het eerst las. Was zijn eerste lezing overwegend positief en instemmend (minder gedetailleerd ook), herlezing laat een radicaal andere indruk

[p. 86]

na. Hij noemt haar essays ‘narcistisch’. Ze laten geen ruimte over voor de lezer voor wie alleen de rol van echo is weggelegd. In haar literaire bespiegelingen over het onpersoonlijke noemt Sarraute alleen auteurs die in haar kraam van pas komen en ‘dan nog herschapen naar haar beeld en gelijkenis,’ voegt Vogelaar daaraan toe.

De essays over Sarraute vormen daarmee een illustratie van zijn eigen utopische methode. Hij creëert een opening in ‘de wereld van vastgelegde betekenissen - in dit geval die van hemzelf. Kritiek en oordeel vormen geen doel, maar geven een richting aan, telkens een andere, zolang er maar ruimte ontstaat.

Literatuur

J.F. Vogelaar, Oriëntaties. Kritieken en commentaren 2 (Nijmegen, 1983); Terugschrijven (Amsterdam, 1988); Speelruimte, (Amsterdam, 1989); Striptease van een ui (Amsterdam: 1993); Meer speelruimte (Amsterdam: 1998).

Verder maakte ik gebruik van ‘De drempel’, een verhaal uit de bundel Verdwijningen. Oefeningen (Amsterdam: 1988). Over de betekenis van de drempel in het literaire werk van Vogelaar schreef Antony Mertens Sluiproutes en dwaalwegen (dissertatie Amsterdam, 1991).

Joris van Groningen (1962) is Neerlandicus en is werkzaam als freelance schrijver