Bzzlletin. Jaargang 29

[p. 75]

August Hans den Boef
De avonturen van Thomas & Claire
Een kinderboek van Jacq Vogelaar

Het midden van de jaren tachtig vormde een overgangsstadium in de Nederlandse letteren. Het wat meer experimentele proza was al in de loop van de jaren zeventig naar de mesthoop van de geschiedenis verwezen. Vervolgens kwam de poëziependant aan de beurt. Aan het begin van het decennium had Gerrit Komrij daartoe al de aanzet gegeven met zijn keuze uit de poëzieproductie van de laatste tweehonderd jaar, maar een paar jaar later probeerden de pleiters voor de dichtkunst van Ida M. Gerhard de vijftigers naar de marge te verwijzen en poogden de ‘maximalen’ de positie van de ‘zeventigers’ met hun ‘tuintjespoëzie’ over te nemen. Het had zelfs iets weg van een monsterverbond: de Nederlandse dichter moest bruisender c.q. toegankelijker schrijven, was het gezamenlijke devies.

Zo'n monsterverbond duidt erop dat de spelers op de literaire markt zich hergroepeerden. Want naast de polemische bijdragen zag je bijvoorbeeld dat Bernlef, een typische ‘zestiger’ die zich vanuit de Barbarber-sfeer had ontwikkeld tot een auteur voor wie de waarneming van details en de problematische kant van de communicatie cruciaal was geworden, toetrad tot de redactie van Raster. En dat terwijl dit tijdschrift was voortgekomen uit de kringen van het inmiddels zo gesmade ‘ander proza’. Bernlef zou later in de redactie worden opgevolgd worden door Willem van Toorn, een tamelijk realistisch auteur. Het realisme was als dominante literaire stroming inmiddels immers niet meer voorbehouden aan de postnaturalisten van de spruitjeslucht en doorzonwoning uit de jaren zeventig, maar het stond ook een manier van schrijven toe waarbij aandacht voor de waarneming gepaard ging met aandacht voor de taal en zelfs soms voor de maatschappelijke omstandigheden waaraan de personages blootstonden.

illustraties: S. Woldhek

Bijna een gewoon, ouderwets spannend kinderboek

Een boeiende tijd, het midden van de jaren tachtig, ook in de jeugdliteratuur. Als je naar de toenmalige Griffelwinnaars kijkt, zie je er twee stromingen uitspringen. De eerste was die van het maatschappijkritische kinderboek, een erfenis uit de jaren zeventig. Een gemêleerd gezelschap auteurs hanteerde daarbij een divers aantal maatschappelijke thema's. Zo werden kinderen in historische kinderboeken vertrouwd gemaakt met de negatieve kanten van ons koloniale verleden. Een voorbeeld is Naar de Barbiesjes van J.B. Charles of- minder atypisch - het werk van Miep Diekman uit die tijd.

[p. 76]

Sommige auteurs, zoals Henk Barnard, probeerden begrip te kweken voor de achtergrond van allochtone kinderen. Anderen sneden thema's aan als vrouwenemancipatie, milieuvervuiling, opvoeding, ziekte en zelfs dood -Guus Kuijer en Els Pelgrom.

Met de lichte en vaak talige filosofietjes in de dierverhaaltjes van Toon Tellegen begon een nieuwe richting populair te worden (Tellegen melkt dit procédé tot het oneindige uit). Achteraf is de duidelijkste exponent hiervan misschien het onderschatte juweeltje Beer en jager (1987) van Doeschka Meijsing. Toen uitgeverij De Bezige Bij in 1986 aankondigde dat haar auteur Jacq Firmin Vogelaar (zonder de tweede voornaam) een kinderboek had geschreven, waren de critici dan ook nieuwsgierig. Zou het een maatschappijkritisch kinderboek worden? Want Vogelaar was een linkse auteur en, behalve Raster-redacteur, ook sinds jaar en dag medewerker van de Groene Amsterdammer. In ieder geval zou het boek geen recht-toe-recht-aan vertegenwoordiger van de politieke strijdcultuur worden, want in zijn kritieken had Vogelaar zich al lang een tegenstander van deze simpele aanpak betoond. Zou hij daarentegen een kinderboek schrijven dat aansloot bij de talige en filosofische aanpak van Toon Tellegen, maar dan geïnspireerd door internationale voorbeelden van Kurt Schwitters tot Raymond Queneau? Met de legendarische eruditie van Vogelaar wist je dat maar nooit.

Het geheim van de bolhoeden bleek echter in geen van beide stromingen, in de maatschappijkritische noch die van de talige filosofietjes, te passen. Het was bijna een gewoon, ouderwets spannend kinderboek. Neem alleen al de titel. Vanwege het toveren door de jonge hoofdpersoon Thomas Maandag zou je eerder denken aan buitenlandse auteurs als Astrid Lindgren en Roald Dahl. Maar Vogelaars boek mist gelukkig het dwingende, ouderwetse non-conformisme van Pippi Langkous en het brave venijn van Dahls figuren. Bovendien tovert Thomas ook niet op de manier van Pippi Langkous of de heksen - hij maakt brouwsels als een moderne alchemist, zoals zijn grootvader merkwaardige toestellen construeert als de uitvinders in het werk van Jules Verne of H.G. Wells. Thomas is het best te vergelijken met de jeugdige uitvinder Bram Vingerling (overigens een van de helden voor Harry Mulisch) in de kinderboeken van Leonard Roggeveen. Die had bijvoorbeeld een drankje gebrouwen waarmee hij zich onzichtbaar kon maken. Geen magie, maar materialistisch verantwoorde verbeelding.

Aanvankelijk lijkt Het geheim van de bolhoeden maatschappijkritische elementen te bevatten. De Franse dorpelingen haten Thomas' grootvader omdat die van buiten komt en rare dingen in elkaar knutselt. Maar het verhaal blijkt al snel niet over xenofobie te gaan. Maatschappijkritisch lijkt ook de beschrijving van de ambitie bij de reiger Gerrie Herrie om met behulp van de uitvindingen van Thomas' grootvader koningin van het luchtruim

[p. 77]

worden. Het boek gaat echter niet over macht in politieke zin. Gekken die over de wereld willen heersen, komen immers al meer dan honderd jaar frequent voor in pulp, sf, fantasy, horror, in kinderboeken en strips.

Gerrie Herrie lijkt op personages uit de Belgische strip Chlorophil, door het detail van haar gemutileerde snavel, maar vooral door de vele vermommingen die de dieren in deze verhalen aannemen, en door de ambitie om de wereld te veroveren van Antraciet de rat, de eeuwige antagonist van Chlorophil de veldmuis.

Behalve aan de sfeer van Chlorophil doet Vogelaars boek soms ook aan die uit Suske & Wiske denken, onder meer omdat Thomas' grootvader een vergelijkbare rol speelt als uitvinder professor Barrabas. En Thomas & Claire zijn leeftijdsgenoten van het Belgische duo.

Surrealistische thematiek

Misschien is dit het moment om iets meer over de inhoud van het verhaal te vertellen, voordat de verwijzingen naar Franse dorpelingen en vriendinnetjes, machtsbeluste reigers en knutselende uitvinders te verwarrend worden. De Nederlandse jongen Thomas Maandag gaat zoals altijd in de vakantie op bezoek bij zijn grootvader in Frankrijk die Thomas Lundi heet. Grootvader is een uitvinder die letterlijk alles wil laten vliegen. De jongen treft zijn huis echter leeg aan en ook Claire, zijn speelkameraadje van vorige logeerpartijen, is verdwenen. Het is met andere woorden niet pluis in het vertrouwde dorpje. Thomas ziet merkwaardige mannen met bolhoeden rondlopen en dorpelingen gedragen zich nog afwijzender tegenover hem dan ooit tevoren, inclusief de vader van Claire, die als smid nota bene aardig heeft verdiend aan de apparaten die hij voor de grootvader heeft gemaakt. En het stinkt overal naar vis. Gelukkig duikt Claire weer op: de dorpelingen hadden alle kinderen naar een vakantiekamp gestuurd, maar het meisje wist te ontsnappen.

Thomas heeft nog een kameraadje: de sprekende kauw Grauw - waarmee Vogelaar aansluit bij de jeugdliteratuurtraditie van Gerrit de torenkraai en andere sprekende vogels. Maar Grauw kan behalve spreken ook denken. In het begin van het verhaal weet Thomas op zijn Bram Vingerlings een muis te transformeren tot het formaat van een hond. Hij steek de reuzenmuis vervolgens in een hondenpak en constateert vervolgens dat de ‘huismond’, zoals hij het dier noemt, zich na een tijdje ook als een hond gaat gedragen.

Ik moest direct denken aan de titel van een roman van Vogelaar uit 1968: Gedaanteverandering of 'n metaforische muizeval en aan het dorp ‘De Blesse’ uit zijn roman Alle vlees (1982): ‘Een tijdlang deed het gerucht de ronde dat

[p. 78]

er paardeknechten in de paardehuiden gestopt werden waarop de boeren, zoals dat genoemd werd, vorstelik rondreden’.

Veel belangrijker is echter dat dit motief de sleutel is voor het hele boek, voor het geheim van de bolhoeden. Want Thomas en Claire ontdekken dat de bolhoeden een door de grootvader bedachte contraptie zijn waarmee pinguïns kunnen vliegen. In het dorp is namelijk een hele kolonie pinguïns verborgen - vandaar de vislucht, want de vogels moeten ook eten. Door hun vermomming als British gentlemen gaan de vogels, die net als Grauw kunnen spreken, steeds meer lijken op mensen, zoals de dorpelingen overigens op hun beurt steeds meer gaan lijken op pinguïns.

Deze surrealistische thematiek is de essentie van Het geheim van de bolhoeden en Vogelaar heeft die kundig voorbereid. Want uiteraard is de ‘huismond’ een duidelijke voorafschaduwing van de pinguins in de bolhoeden-pakken en bereidde Grauw de oplettende lezertjes voor op de pratende en denkende vogels.

Dat surrealisme is de voornaamste reden dat ik Het geheim van de bolhoeden ‘bijna’ een ouderwets kinderboek noemde. Een ander element dat de ouderwetse traditie ontstijgt, is de relatie tussen Thomas en Claire. De genegenheid tussen hen beiden beschrijft Vogelaar op een delicate, subtiele manier, in bijzinnen. Vergelijkbaar subtiel lost hij het probleem op van de verdwenen grootvader. De oude man bevindt zich aan het slot van de roman op een wolk, ver van het aardse gewoel in zijn hemelse element. Is dat geen mooie, dubbelzinnige metafoor van de dood?

Ars combinatoria

Het bijzondere van Het geheim van de bolhoeden is dat Vogelaar diverse traditionele topoi - dit woord mag wel na de laatste, klassieke Boekenweek - uit de jeugdliteratuur tot een spannend en verrassend geheel heeft gecombineerd. Het heeft lang geduurd voor ik weer een kinderboek las dat op zo'n enerverende manier een amalgaam van die oude, afgelebberde traditie maakte. Dat was J.K. Rowlings Harry Potter and the Philosopher's Stone. Ik werd dan ook onaangenaam getroffen toen bij de verschijning van de Nederlandse versie van het derde Potter-boek een koor van recensenten het oeuvre van Rowling beschreef als een eigentijdse vorm van pulp. Contigu aan de griezelverhalen van Paul van Loon c.s, die tot mijn genoegen overigens - want ik hou van goede griezelverhalen - weer wat uit de mode raken. Maar de Potterboeken zijn juist wel goed geschreven en het is onbegrijpelijk dat de Nederlandse besprekers - bezwerend - verwijzen naar auteurs als Dahl en Lindgren als voorbeelden van hoe de fantasie wel tot literaire kwaliteit kan leiden. Of ze hebben de boeken te oppervlakkig gelezen, dan wel

[p. 79]

laten ze zich teveel afleiden door het onbeholpen en irritante gestamel van kleine Potterfans op de Kinderpagina van NRC Handelsblad.

De critici hebben blijkbaar geen enkel oog voor de intertekstualiteit in de Potterboeken. Rowling leent net als Vogelaar een hele serie thema's en motieven van voorgangers: het weeskind Harry dat bij onaardige familieleden opgroeit, de kostschooljongen Potter die vrienden en vijanden krijgt en onderwezen wordt door aardige en akelige leraren, door domme en ambitieuze medeleerlingen en uitblinkt in een competitieve sport - zwerkbal -die de scholieren op een bijna hysterische manier volgen. Het kostschoolleven ook dat de ritmiek van de serie bepaalt, net als Malory Towers van Enid Blyton. De traditie van geheimschriften en schatkaarten. De Angelsaksische manie voor ongezond, maar exotisch snoepgoed. De hele fantasy-traditie van spoken, draken en andere fabeldieren. De maatschappijkritiek op de kleinburgelijke familie van Potter, maar ook op oppervlakkige tv-goeroes. De Britse humor tenslotte die trouwens in veel van de genoemde traditionele genres een rol speelt. Noem maar op.

Het kan trouwens nog erger dan tuttige Nederlandse critici. Zware Angelsaksische christenen willen de Potter-boeken zelfs uit de schoolbibliotheken verwijderen omdat ze tegenstrijdig zijn met de bijbel. Kennelijk is hun de positieve boodschap van de boeken ontgaan: liefde en vriendschap zijn het belangrijkste waar het in dit leven om gaat.

Zo'n cocktail uit traditionele genres hoeft natuurlijk niet direct tot een interessante en succesvolle serie te leiden. Dat kan alleen als de auteur de ars combinatoria beheerst. Al die thema's en motieven weet Rowling op een spannende manier met elkaar te vervlechten en dat is de basis van het Potter-succes. Rowling weet motieven uit het ene genre binnen een ander een cruciale rol te laten spelen. Harry Potters preoccupatie met zijn dode ouders bijvoorbeeld maken hem kwetsbaarder tegenover de duistere wezens die hij op zijn pad vindt. Eenzelfde ars combinatoria laat Vogelaar zien in Het geheim van de bolhoeden. De uitvindingen à la Bram Vingerling, de loyale vriendschap tussen Thomas en Claire (met de ontluikende aantrekkingskracht voor het andere geslacht), de vreemdelingenhaat van dorpsbewoners en de surrealistische vondst om alles te laten vliegen, alles is met elkaar verbonden. Grappig is ook dat Vogelaar ‘negentiende-eeuwse’ samenvattingen van de hoofdstukken (‘Waarin Thomas Maandag... enzovoort’) niet aan elk nieuw hoofdstuk laat voorafgaan, maar pas na het romanverhaal laat afdrukken.

De stijl van Vogelaar is kaler dan die van Rowling, maar het genoegen in de taal speelt bij hem zelfs een thematische rol, zoals in de ‘huismond’. Vooral in de namen van zijn personages heeft hij zich uitgeleefd. Thomas Maandags grootvader heeft een Franse achternaam, maar het dorpje heet Hete Bliksem en de burgemeester Ratsmodee.

[p. 80]

Overgangsfase

Heel duidelijk is dat Het geheim van de bolhoeden uit een overgangsfase in het oeuvre van Vogelaar stamt. Twee jaar eerder had Vogelaar onder het destijds goed verborgen heteroniem Koba Swart een ‘vrouwenboek’ gepubliceerd: Nora. Een val. De term ‘vrouwenboek’ gebruik ik overigens als tegendeel van negatief. Aan de hand van een vrouwelijk personage beschrijft Swart de geleidelijke vervreemding van haar omgeving. Swart blijft binnen de kaders van het realisme, in een stijl die daarbij past. Met Nora liet Vogelaar zien dat hij ook in een andere stijl een eigen signatuur heeft. Dat hij in staat was tot ‘realistische’ teksten had hij overigens al in fragmenten in zijn vroegere werk laten zien, maar die leken nog de status van pastiches te hebben. Net als een perfecte pastiche op de stijl van Henk van der Meijden die Vogelaar in de jaren zeventig in de Groene publiceerde.

De in aanpak heterogene prozabundel Verdwijningen (1988) bevat behalve emulaties van auteurs als Italo Calvino - en niet te vergeten Vogelaars eerste Meneer Taats-verhalen - evengoed al aanzetten tot een manier van schrijven die hij in de twee romans uit de jaren negentig zou laten zien. Aan die roman heeft ook Het geheim van de bolhoeden bijgedragen, vooral vanwege de plaats van een kind in een omgeving van volwassenen; een omgeving die zulke vreemde vormen kan aannemen dat ook daar magische gebeurtenissen lijken plaats te vinden.

Misschien had Vogelaar Het geheim van de bolhoeden om strategische redenen beter ook onder het heteroniem Koba Swart kunnen publiceren. De scepsis over zijn werk was nog groot in 1986. Bovendien werd het boek voor de Groene gerecenseerd door de jeugdige Thomas Offermans, die ook al een eerdere versie gelezen bleek te hebben. De zoon van de toenmalige Raster en Groene-collega Cyrille Offermans richtte zo de aandacht teveel op de sfeer van Raster gericht.

Het geheim van de bolhoeden zou eigenlijk van de uitgeverij een tweede kans moeten krijgen. Gedateerd is het boek absoluut niet, op twee elementen na. Tegenwoordig doet een kind geen cassette meer in een computerspelletje; in het boek geldt bovendien de motorfiets nog als een vervoermiddel voor non-conformisten en niet, zoals tegenwoordig, voor psychopaten en mannen met een midlifecrisis.

Hoewel, rijdt Potters vriend Hagrith niet ook op een motor? Precies, maar wie zegt dat de Potterboeken volmaakt zijn?

In ieder geval zou ik het toejuichen als in juli behalve Harry Potter and the Doomspell Tournament ook Het geheim van de bolhoeden in de winkels ligt.

August Hans den Boef (1949) is publicist en docent aan het MIM (Instituut voor Media en Informatiemanagement) te Amsterdam. In 1991 verscheen van hem het kinderboek Over Tijger die op een tijger lijkt en andere merkwaardige poezen.