Bzzlletin. Jaargang 29

[p. 29]

Allard Schröder
Waar gebeurd!

Jaren geleden las ik een weemakend kerstverhaal dat ik hier maar zal samenvatten, want met de complete tekst zou ik niemand willen vervelen. De pastoor van een parochiekerkje op het platteland studeerde in de kersttijd altijd met een aantal amateurs de muziek voor de nachtmis in. Vals koor met teveel sopranen, alten die de tenorpartij moesten zingen en een lekkend orgel. Dat soort dingen. Toen er een beroemde zangeres in het dorp kwam wonen, wilde ze graag met Kerstmis in de kerk zingen. Er kwam een zuiver zingend koor, het orgel deed het en de zangeres zong goddelijk. Na Kerstmis liet de hemel via zijn ondoorgrondelijke wegen aan de pastoor weten dat men daarboven de volgende keer toch maar weer liever het valse koor en het lekkende orgel had, omdat de al die stemmen die zo graag wilden wat ze niet konden eigenlijk zoveel ontroerender en oprechter klonken dan de grote zangeres en haar professionals.

Hier op aarde deelt men deze hemelse voorkeur voor het kleine en de goede bedoelingen, zeker ook in de literatuur. Sinds met de openlijk verfoeide, maar stiekem bewonderde elitecultuur is afgerekend en de egalitaire samenleving zich tot veler tevredenheid in onze hoofden heeft geïnstalleerd, heeft het ‘eerlijke’ een streepje voor op al dat andere, dat zich aandient met ‘verfijning’, ‘gelaagdheid’, ‘vormschoonheid’ of verwijzingen naar andere literatuur. Alom heerst er nu achterdocht, ja zelfs dédain jegens alles wat brille, bedrevenheid of intelligentie verraadt. Het ‘literaire’ wordt verbonden met de verdachte wereld van de verbeelding, die immers niet echt is, niet ‘geleefd’ en daarom ook niet ‘eerlijk’. Die achterdocht speelt alleen op als het publiek zeker weet dat het bedot wordt, als het merkt dat het ‘geliteratureluur’ of ‘woordkunst’ krijgt voorgeschoteld - voor de rest laat het zich graag allerlei verzinsels op de mouw spelden, zolang die maar ogen alsof ze voor hetzelfde geld ‘waar gebeurd’ hadden kunnen zijn.

De media, trouwe volgers van de publieke smaak - al willen ze het van zichzelf niet weten - hebben dat gezien en overgenomen. Het ‘waar gebeurde’ is dan ook overal. En omdat de werkelijkheid niet altijd boeiende programma's of artikelen oplevert, wordt ze leuker gemaakt dan ze is. Geen mens die zich eraan stoort; ook wanneer wat als werkelijkheid wordt opgediend totaal uit de duim gezogen is, stopt het publiek niet met kopen en kijken, omdat het vaak al voldoende is dat het boek of programma ‘uit het leven gegrepen’ is of ‘werkelijk zo had kunnen gebeuren’. Real fiction. Het autobiografische - bij elkaar gelogen of niet - is dan ook familie van het goede oude realisme, van kunst die het leven weergeeft zoals iedereen gelooft dat het werkelijk is;

[p. 30]

het valt samen met de belangstelling voor andermans leven die bij een egalitaire samenleving als de onze hoort. We zijn niet alleen nieuwsgierig naar onze buren, maar we willen ook graag weten of die iets te verbergen hebben. Dit leidt tot de eerste conclusie: Het ‘ware’ verdient de voorkeur boven het ‘verzonnene’.

Nu is de autobiografie een oud en eerbiedwaardig genre, waarin al naar hartelust gefabuleerd en gelogen werd toen het realisme als artistieke doctrine nog niet eens bestond. Lees het leven van Benvenuto Cellini er maar op na en je weet dat et aan fantasten nooit gebrek is geweest. Naast - onder meer - de serieuze autobiografie of de memoires, geschreven met eerbied voor de feiten, bestaat al even lang de half-autobiografie, die feiten met verzinsels versnijdt zonder dat de lezer weet wat het één of wat het ander is. In onze tijd gaf Ik, Jan Cremer een belangrijke impuls aan dit genre, die blijkens de populariteit van Lulu Wang en Connie Palmen nog lang niet is uitgewerkt.

De tweede conslusie luidt dan ook: Het ware hoeft niet per se waar te zijn, als het maar waar lijkt. Toch is et een verschil met vroeger. Het tweede-rangse, dat ooit zijn plaats kende, wil nu ook op de eerste rang zitten en literatuur heten, al is het nog zo erbarmelijk geschreven. Het grote publiek en de media vinden dat geen bezwaar, zij hebben dat literaire altijd al als iets gezien dat het eerlijke, het authentieke in de weg zit. ‘Een onopgesmukt relaas’ heeft de voorkeur; liever een dilettant dan een professional.

Voor menige tijdgenoot met schrijfambities is het eigen leven en het ergs dat hij daarin heeft meegemaakt het grootste, maar helaas ook het enige onderwerp dat hem bezig houdt. Zijn belevenissen hebben hem zo hevig aangegrepen dat hij ze de wereld wil tonen. Omdat et genoeg van deze startende auteurs rondlopen die, geheel ondersteboven van zichzelf, geloven dat het in het schrijven erop neer komt dat je ‘je emoties uitdrukt’, is het niet vreemd dat er nogal wat autobiografica naar de uitgeverijen worden gestuurd. Uiteindelijk wordt daarvan toch maar een gering deel gepubliceerd. Dat het lijkt alsof de boekhandel overstroomd wordt met literair narcisme is dan ook gezichtsbedrog. Het aantal egodocumenten lijkt alleen maar zo groot, omdat er naar verhouding meer aandacht aan besteed wordt dan aan ‘reguliere’ literatuur. De audiovisuele media, die door de omroepwet verplicht worden iets aan de letteren te doen, kunnen bijvoorbeeld van schrijvers als Tonnus Oosterhof, Marie Kessels of Kees Ouwens geen programma maken dat redelijke kijkcijfers haalt. Bovendien voelen ze zich onbehaaglijk in gezelschap van het literaire. Liever dan zijn boeken heeft men het leven van een schrijver. Wanneer Joost Zwagerman een vraaggesprek toestaat aan Marie-Claire gaat dat natuurlijk niet over literaire zaken en als Hanif Kureishi hetzelfde doet in de Elle gaat het over zijn echtscheiding, niet over zijn boeken. Iets dergelijks levert een ‘sappiger’ stuk of programma op dan al

[p. 31]

dat literaire gedoe, vooral als de auteur drinkt, hoereert, van zijn vrouw of vriend af is of een boeiend kantoorleven heeft; en wie in een ‘roman’ zijn strijd tegen een nare ziekte behandelt of het verlies van een dierbare betreurt, kan meteen aanschuiven bij de talrijke praatprogramma's die over die onderwerpen gaan.

De derde conclusie: Het persoonlijke is makkelijker over het voetlicht te brengen dan het literaire.

Hieruit kan niet worden afgeleid dat het autobiografische ook in de boekhandel in de meerderheid is. Dat valt wel mee. Het is wel vervelend dat de mindere literaire kwaliteit geen bezwaar vormt. Dat bleek nog eens uit een kritiek die Monica Soeting in Trouw van 23 oktober van het vorige jaar publiceerde. Het besproken boek beschreef een geval van dementie in de familiekring van de auteur, maar deze had in de ogen van de recensente de fout begaan haar boek in navolging van Connie Palmens I.M. een roman te noemen zonder te beseffen ‘dat critici voor romans andere criteria laten gelden dan voor een persoonlijk relaas.’ Wanneer het boek als waar gebeurd zou zijn gepresenteerd hadden ‘we’ volgens Soeting ‘haar boek boeiend en aangrijpend kunnen noemen, en zelfs indringend.’ Nu konden we dat niet. Als de auteur in kwestie dus eerlijk voor haar ellende was uitgekomen, had ze zich over vorm en stijl niet hoeven te bekommeren.

Zoiets vermoedde ik al.

Dit standpunt heeft een keerzijde. De roman wordt, als we Monica Soeting mogen geloven, door de kritiek veel strenger beoordeeld dan de autobiografie. Dat draagt ertoe bij dat de verheven status van dit genre nog meer wordt opgeblazen. Aangezien het publiek ook in de literatuur het beste van het beste eist, kiest het voor het genre met het grootste prestige, de roman; maar het wil wel graag een inhoud die het meest boeit. Vandaar dat Connie Palmen de autobiografie als roman heeft bedacht. Die moet dan wel ‘vlot geschreven’ zijn in een ‘meeslepende stijl’, waarbij de schrijver ‘zichzelf niet spaart’ en ‘open over zichzelf’ is.

Door de uitgevers, de boekhandel en de publiciteit wordt thans aan het flodderigste egodocument evenveel literaire waarde toegekend als aan een roman of dichtbundel met een hoger soortelijk gewicht. Deze literaire inflatie is sneu voor menige voortploeterende romancier, maar voor de beschrijver van het eigen schriele bestaan mooi meegenomen - zo kom je ook als tweederangs auteur even op de eerste rang te zitten.

Stelling vier luidt dan ook: Een geheel of ogenschijnlijk autobiografisch getint relaas is aantrekkelijk voor schrijver en lezer en derhalve ook voor de uitgever, media en handel.

Is dat erg? Ik zou het niet weten. Ik heb me er altijd eerder mee vermaakt, dan dat ik me eraan heb gestoord. Er verschijnen zoveel ‘literaire’ boeken dat

[p. 32]

het niet meer dan logisch is dat daar ook veel minder werk bij zit, dat niettemin goed verkoopt. Het is wel vervelend dat die in de handel de boeken, die ik misschien zou willen lezen, aan het oog onttrekken en uiteindelijk uit de winkel duwen, maar dat heeft weer als voordeel dat ze eerder in de ramsj opduiken.

Alleen, dat aan de autobiografie van meet af aan geen hoge eisen hoeven worden gesteld, dat vind ik geen goede gedachte.

Allard Schröder is schrijver. Hij publiceerde de verhalenbundel Het pak van Kleindienst (1996) en de romans De gave van Luxuria (1989), De muziek van de zwarte toetsen (1991), Raaf (1995) en Grover (1999).