Bzzlletin. Jaargang 29

[p. 61]

Arjan Peters
Over Thomas Rosenboom toen (1994) en nu (1999), in twee citaten.
Open brief aan de redactie van BZZLLETIN

Mijne dame en heren,

In de Volkskrant van 12 november 1999 verscheen mijn bespreking van de roman Publieke werken, geschreven door Thomas Rosenboom. ‘Het zwelgen in archaïsche termen is nu een kwestie van kruiden gebleven,’ schreef ik, en ook: ‘Die evenwichtigheid maakt van Publieke werken een ander boek. Minder buitenissig, of beter gezegd: minder opzichtig buitenissig dan Gewassen vlees, de exuberante voorganger uit 1994.’

U verzocht mij om een toelichting, aangezien u dit een gewaagde stelling achtte. Als ik hiertoe in staat was, liet u mij weten, dan moest ik het gesuggereerde verschil tussen de twee romans maar eens aantonen. Want zomaar iets beweren, dat kunnen we allemaal. Was het echter wel zo? Kon ik laten zien dat Publieke werken een evenwichtiger boek is dan Gewassen vlees?

Uw brutaliteit beviel mij goed, vandaar dit schrijven. Maar allereerst moet mij van het hart, dat mijn karakterisering van de twee romans veeleer een vaststelling dan een waardeoordeel beoogt te zijn.

Hiermee bedoel ik, dat zij die Gewassen vlees juist om de exuberantie waardeerden, dienen te weten dat Publieke werken soberder van taal en minder extreem van inhoud is.

Om met het laatste te beginnen: in Gewassen vlees volgen we Willem Augustijn van Donck, die in het achttiende-eeuwse Nederland op weg is naar Hulst. Hij verliest zich in fantasieën over de heilzaamheid van de witte suiker, die hij volgens een speciaal recept uit bieten kan maken.

Als contrast hiermee kunnen alle scènes worden aangewezen waarin poep, pies, billen en geslachtsdelen een rol van betekenis vervullen. De schunnigheid hiervan devalueert de roman niet, doordat het hogere (de illusie die de hoofdpersoon nastreeft) en het lagere (de klisteerspuit, met behulp waarvan Willem Augustijn zijn melancholie meent te kunnen afdrijven) beide in welluidende en hoogdravende taal worden vervat.

Dáár gaat de roman uiteindelijk over: de ontlading die Rosenboom zich via zijn personages gunt, om zich te buiten te gaan. Die ontlading is onder meer af te lezen aan de ongewone omvang van de roman (ruim zevenhonderd pagina's), en de onbekommerdheid waarmee Rosenboom de handeling ondergeschikt maakt aan de breed uitwaaierende taal.

Ik geef u een voorbeeld:

[p. 62]

Nog feller werd zijn blik, dwars door Judiths van opgedroogde doop-drek altijd wat touwachtig gebleven haar en haar schedel heen schouwde hij in haar geest waarin al haar liefdeservaringen tegelijk aanwezig waren, elke ervaring opgeslagen in de vorm van een sluimerende herinnering, een totaalbeeld zonder verloop meer, met begin en eind er onmiddellijk in tegenwoordig, een handelingsconcentraat waaruit alle duur is geëxtraheerd, analoog aan een in de ruimte bestaand, stoffelijk object dat is samengeperst tot een volume van nul, louter hitte. Maar om een handeling op te slaan in de vorm van een flits die geen tijd meer bestrijkt, was dat niet de vastlegging van die handeling in oneindig versnelde toestand? Volgens de fluxierekening van Newton vergde dat echter een eveneens oneindige energie, de energie die nodig is om begin en einde in elkaar te persen, om in volstrekte gelijktijdigheid, met ultieme versnelling, snel als de tijd zelve een massa te verplaatsen, een been, een tong, een hand, toen zo loom strelend, in de sluimerherinnering nu echter de drager van precies diezelfde energie, de hitte die overblijft wanneer men onder toevoer van alle kracht in de wereld een naald heeft samengeperst tot niets - wanneer zij met de vinger van haar aandacht zulk een sluimerherinnering aantoetsen zou, waardoor die zich opnieuw, temporeel in haar geest zou voltrekken, eerst die hand, toen de tong, niet meer alles tegelijk, zou dat de vrijmaking van die door de geest toegevoegde energie betekenen, welke na de explosie dan neerregenen zou als seconden, teruggetransmuteerd tot tijd, de tijd waarin het herinneringsbeeld zich ontsluiten en afspelen kan als handeling met verloop, een explosie verwoestend als het geweld waarmee die tot niets samengeperste naald zou terugspringen in zijn oude vorm van stof en staal... Waarom was Judiths serene, maar nog steeds wat gelige voorhoofd niet allang uit elkaar gesprongen bij het terugdenken aan een verleden liefdeshandeling; het met aandacht aanraken van zo'n granaat waarvan zij er meer in haar schedel borg dan er bommen waren in 's lands Kruitmagazijn. Heel die op hol geslagen fabriek van stampende drijfstangen, waanzinnig doorratelende schoepen en pompen, omhuld door kreten en flarden stoom...

Enfin, u kent de passage natuurlijk, maar voor de andere lezers geef ik hier toch de pagina's er maar bij, opdat ze kunnen zien dat ik waarachtig citeer en niet lieg: Gewassen vlees, p. 464-465.

Nu zijn er vele overeenkomsten aan te wijzen tussen deze roman en de opvolger, en dat is niet merkwaardig. Thomas Rosenboom is nu eenmaal een auteur met een voorliefde voor het wat plechtiger woord - en voor personages die die voorliefde delen. Bezie hoe in beide boeken de protagonis-

[p. 63]

ten geheel vervuld zijn van het toespreken en briefschrijven, twee middelen die contact suggereren, maar voornamelijk functioneren als verbale masturbatie.

Het kardinale onderscheid tussen Rosenboom en zijn personages is alleen, dat de eerste de macht en het overzicht over de zaak behoudt, en dat zijn (anti)helden de greep op de werkelijkheid verliezen. Waardoor? Door in hun eigen taalorgasmes op te gaan, en te vergeten dat er een buitenwereld is. Door een en dezelfde voorliefde voor de taal dus die hun geestelijk vader bezit, de opzwepende vermogens ervan, de verblindende werking voor degene zonder al te vaste grond onder de voeten.

Ook in Publieke werken is de taal het fundamentele onderwerp, dat de handeling stuurt - en de personages tevens de afgrond in drijft. Maar het kwam (en komt) mij voor, dat Rosenboom zich in de tweede roman koeler opstelt. Het boek is korter (vijfhonderd pagina's, en minder woorden per pagina), de passages waarin wordt uitgeweid zijn minder talrijk en ook minder lang. Rosenboom heeft dit keer gezorgd voor twéé antihelden (Vedder in Amsterdam en Anijs in Hoogeveen) en volgt hun belevenissen in alternerende hoofdstukken. Ook dat beperkt de mogelijkheden tot oeverloosheid behoorlijk.

Waar Publieke werken eerst definitief verschilt van Gewassen vlees is de mate van historiciteit, de aansluiting van de gebeurtenissen op de gekozen periode. In Gewassen vlees hebben we te maken met een kostuumstuk, en hoewel alle gaten waaruit de ‘achterlast’ rijkelijk stroomt op kunstige wijze in een filosofisch kader worden geplaatst (ja, álles was in die tijd filosofie) - toch, de overgave waarmee Rosenboom zich op de viezigheid werpt, sterkt het vermoeden van de lezer dat het de auteur in de eerste plaats gaat om het zwelgen in de drek. Wellustig én welluidend, ook dat laatste moet gezegd.

Die lezing is het gevolg van de omvang die Rosenboom heeft verkozen. In Publieke werken verliezen de hoofdpersonen zich weliswaar eveneens in hun bezigheden - maar eigenlijk in de taal waarin ze die vervatten, en die ze doet geloven dat ze op de goede weg zijn - echter hier hebben we niet te maken met een tamelijk gestoorde baljuw. Een vioolbouwer en een apotheker zijn de hoofdpersonen, mannen die in de eerste helft van de negentiende eeuw zijn geboren, en die in de tweede moeten erkennen dat ze door nieuwe ontwikkelingen worden ingehaald.

Dat moeten ze. Maar dat doen ze niet.

Ze slagen er namelijk op wonderbaarlijke wijze in zichzelf wijs te maken dat ze wél met hun tijd mee kunnen, dat ze met één grote klap weer volop meedraaien. Hoe lukt ze dat? Doordat Rosenboom ze een ideaal geeft (net als hij dat deed met Van Donck), plus daarbij een zekere verbale begaafdheid.

En díe wordt ze noodlottig. Door middel daarvan kunnen Vedder en Anijs

[p. 64]

hun idealen oppoetsen en kneden tot oogverblindende strohalmen. U moet dit letterlijk opvatten: hun oog wordt erdoor verblind.

Gewassen vlees is een fantasma en kan bezwaarlijk als een zuiver historische roman worden gelezen; bij Publieke werken lukt dat tot op grotere hoogte, omdat Rosenboom het daar subtieler aanpakt.

Kan ik, op dit punt in mijn uiteenzetting aanbeland, voor u een citaat opsnorren dat alleen uit Publieke werken gehaald kan zijn, en niet uit Gewassen vlees? U vindt immers dat ik mij daartoe in zekere zin heb verplicht.

Welaan dan, de proef op de som. Vedder de kinderloze financiert het weeskind Theo, dat zeventien is geworden. Als Vedder hem meeneemt naar een restaurant, bemerkt hij dat Theo op de dandyeske Ebert gaat lijken, de keurige ‘associé’ die namens het Victoria Hotel poogt, Vedder uit zijn huis te krijgen. Theo en Ebert ontmoeten elkaar regelmatig, zonder dat hun verhouding helemaal duidelijk is. Daar wij met Vedder meekijken, weten ook wij hier het fijne niet van:

Zonder met praten te durven ophouden, temeer niet nu het na sluiting van de herberg naastaan 's avonds dodelijk stil was in de werkplaats, zo stil dat Theo er wellicht door verdreven zou worden - terwijl hij dus ononderbroken doorpraatte zag Vedder met een schok hoezeer de jongen was gaan lijken op Ebert, die hij nu zo vaak gezien had dat zijn beeld voor de vergelijking beschikbaar was - maar het was een gelijkenis door tegenstelling: beiden lieten aan hun kapsel een bepaalde vrijheid, maar waar Ebert, wanneer de wind met zijn haar gespeeld had, ongetwijfeld iets van een dichter of een artiest zou krijgen, daar leek Theo met zijn lok op het voorhoofd toch vooral op een dansleraar; beiden droegen strakke kleding, maar waar de scherpe snit van Ebert de slankheid van zijn lichaam benadrukte, daar waren de kledingstukken van Theo gewoon een maat te klein en hadden ze, meest tweedehands, maar met eindeloze zorg gekozen, vooral dit effect dat zijn lichaam er juist in zijn geheel door werd gemaskeerd, kortom zij verhielden zich tot elkaar als een belofte en derzelver vervulling, als het negatief en de foto, het kleimodel en het brons: Ebert was blank, Theo veeleer bleek; kwam Eberts teint voort uit een teveel aan verfijnd kunstgenot, die van Theo was duidelijk de uitslag van juist een tekort aan vreugde en genot, een huiduitslag - plotseling zag Vedder het leed op Theo's gezicht, maar het was een leed dat niet deed medelijden, wat het nog aangrijpender maakte, want welke knaap wilde met zo iemand bevriend zijn, welk meisje wilde tegenover hem bedenken dat er een spijsverterend lichaam in dat nauwe jasje zat, en een kont met billen in die broek?

[p. 65]

Zoals u ziet, ontbreken in Publieke werken de lange zinnen niet. Ook is er, zij het op de valreep, toch weer sprake van een kont met billen. Maar à propos, valt u ook een aanmerkelijk verschil tussen de twee citaten op? In het eerste zingt de schrijver zich los, in het tweede houdt hij de zaak voortdurend in het oog.

Daarom is Gewassen vlees een boek van het zwelgen, en Publieke werken er een van het kruiden.

Quod erat demonstrandum. Onder beleefde dankzegging voor uw aandachtige lezing van mijn recensie, en het daaruit voortvloeiende verzoek, voorts in de hoop u te hebben geboden waar u om vroeg, ga ik met uw welnemen voort met lezen en recenseren, doch niet dan nadat ik u allen recht hartelijk heb gegroet.

Arjan Peters (1963) is redacteur van Optima en literatuurrecensent van de Volkskrant.