Bzzlletin. Jaargang 29

[p. 20]

Jeroen Vullings
Blijf lachen, Etta!

In de huidige Nederlandse literatuur regeert paars. Als er verschillen in literaire opvattingen of zelfs inhoudelijke controverses bestaan tussen schrijvers, merkt de buitenwacht daar doorgaans niets van. Gelukkig zijn er spelbrekers, concessieloze dissidenten die zich scherp en kritisch over het werk van hun collega's uitlaten.

P.F. Thomése is zo iemand. In zijn essays en polemische uitingen woelt hij om wat paarse critici laten liggen of zelfs met de mantel der liefde toedekken. Zo acht hij J.J. Voskuils Het Bureau literair gezien een inferieur product, de autobiografietrend een verderfelijk iets, de veronachtzaming van de literaire vorm heilloos en van het ‘damesproza’ (De Loo, Enquist, De Moor, Eggels e.a.) is hij bepaald geen liefhebber. Ongeveer twee jaar gelden opende hij de aanval met een tweetal essays in het literaire tijdschrift De Revisor. Hij ziet een verwording van de literatuur ten gevolge van met name de bestsellercultuur en in de grotere waardering van het publiek voor het autobiografische genre.

Wie ‘toegankelijk’ schrijft, bedient zich van het idioom van het publiek, van niet-schrijvers dus.[...] De massalezer bewondert niet wat hij zelf niet kan, hij herkent wat hij zelf ook kan. [...] De coryfeeën van nu zijn niet superieur maar gelijk aan hun publiek, ze zijn alleen uitvergroot, opgeblazen. Het publiek ziet in hen zichzelf terug, maar dan honderdmaal, duizendmaal, honderdduizendmaal vergroot - het is een gigantische narcistische samenzwering.

Het knarsetanden van combattieve eenlingen als Thomése, Allard Schröder, Herman Franke en Wessel te Gussinklo over wat zij ervaren als de teloorgang van de literatuur, is in toenemende mate hoorbaar. Hun onmodieuze, doelgroeploze pleidooi geldt de literaire verbeelding, het vakmanschap en de kunst van het schrijven. Dat in een tijd waarin de autobiografische inspiratie alleen al voor een knappe literaire prestatie doorgaat en het proza van, voor en over vrouwen de markt getalsmatig domineert.

Thomése staat niet bekend als uitermate vrouwvriendelijk inzake de literatuur. Dat juist hij voor zijn nieuwe roman Het zesde bedrijf een vrouwenleven als onderwerp koos, is dan ook opmerkelijk. Bovendien is het niet de eerste de beste vrouw: de in Groningen geboren Etta Palm, alias barones d'Aelders (1743-1799), is de eerste Nederlandse feministe. Tijdens de Franse Revolutie sprak zij de Assemblée Législative in Parijs toe, waarbij zij

[p. 21]

de noodzaak van het burgerrecht voor vrouwen bepleitte. Tevens was ze als een soort proto-Mata Hari verstrikt in politieke intriges, spionage en verraad; ze bewees zowel de Nederlandse stadhouder Willem V, de Franse Jakobijnen als de Pruisen diensten. Aan het eind van haar leven belandde ze voor drie jaar in de gevangenis - een gegeven waar Thomése in zijn roman niets mee doet.

Het zesde bedrijf is dan ook geen vie romancée. Het verhaal opent in 1792, aan de vooravond van het Jaar I volgens de nieuwe, revolutionaire telling. Etta's huwelijk met de Nederlander Palm, haar vertrek in 1773 naar Parijs en haar loopbaan als maîtresse in de hofkringen van Versailles, zijn dan al verleden tijd. Thomése portretteert haar slechts als bijna vijftigjarige, zichzelf voorbijlopende vrouw.

Het zesde bedrijf gaat over een - in het licht van de wereldgeschiedenis -betrekkelijk onbelangrijke figuur tegen een allesbehalve marginaal decor: dat van de eerste jaren van de Franse Revolutie. Bij wijze van dubbelzinnig motto fungeert een citaat van Talleyrand: ‘Om te weten wat geluk betekent moet men de jaren rondom 1789 hebben meegemaakt.’

Dubbelzinnig, want met de huidige kennis van de bloederige verwording van die optimistisch ingezette revolutie, kan dat ‘geluk’ ook betekenen: erger dan toen kan het niet meer worden. ‘Vooraf was niets dan goeds voorzien, de euforie zong in de straten. [...] Iedereen wilde het goede - al zegevierde (curieus!) vooralsnog het verderf!’

Formeel en genretechnisch beschouwd is Het zesde bedrijf ongetwijfeld een historische roman, maar ik vat het verhaal liever op als een inhoudelijke pastiche van de grote negentiende-eeuwse realisten als Stendhal, Flaubert en Balzac. Etta Palm is, als een vrouw die de werkelijkheid voortdurend verkeert interpreteert, een soort madame Bovary. Verder telt Thoméses roman uitbundige, overvolle schilderachtige scènes vol koetsjes en straatgewoel, die zo uit de koker van Stendhal hadden kunnen komen.

De tekst bevat ergens, door het gebruik van het woord popo tegen een Oostenrijkse dame, een zeer subtiele verwijzing naar Louis-Ferdinand Célines Brieven aan vriendinnen, waarin hij tegen z'n Oostenrijkse vriendin niet uitgepraat raakt over de erotische mogelijkheden van de popo. Maar ook zonder die allusie is het duidelijk dat Het zesde bedrijf met die enorme vertelvaart, de grand guignol, het gebruik van die hijgerige drie puntjes, de levendige spreektaal, een onstuimig céliniaanse roman is. Thoméses vorige roman Heldenjaren ademde sterk de lectuur van Broch - Thomése weet zijn meesters niet alleen te kiezen, maar ook adequaat te eren.

Sowieso lijkt Thomése het genre van de historische roman, zoals in Nederland beoefend, niet al te serieus te nemen. Hij gebruikt geen historiserende, archaïsche aandoende taal zoals Thomas Rosenboom in Gewassen

[p. 22]

vlees, pleegt geen overdocumentatie zoals Hella S. Haasse, en stelt geen pedagogische, politiek-correcte braafheden uit het huidige tijdsgewricht centraal zoals Arthur Japin dat doet. Wél roept het verleden het heden op, zoals in alle geslaagde historische romans gebeurt. In S. Vestdijks De nadagen van Pilatus bijvoorbeeld doet de historische figuur Pilatus denken aan een vermoeide koloniale ambtenaar die graag naar zijn geboorteland terug wil en daarom geen interesse heeft voor een oproerkraaier als Jezus.

Zo had een door Thomése uitgebeelde vergadering van achttiende-eeuwse, machtsbeluste, humorloze holier-than-thou-femisten net zo goed in de jaren zeventig van déze eeuw kunnen plaatsvinden. En de (voortdurend halfdronken) koetsiers van de huurkoetsjes hebben dezelfde manieren als de gemiddelde Amsterdamse taxichauffeur: ‘Ik zeg 't er maar effe bij, anders krijg ík straks de klachten, en daar heb ik niet zoveel trek in, snappez-vous?’ Minder vrijblijvend in Thoméses portret van een vrouw in de overgang is zijn impliciete, conservatieve commentaar op een maatschappij die evenzeer in de overgang is: het in de roman opgeworpen beeld van de Franse Revolutie. De verheven ideeën - vrijheid, gelijkheid, broederschap - dienen alleen om terreur te legitimeren. Het grauw is aan de macht en op straat regeert het geweld: ‘Ergens verderop vermaakte een clubje flinke kerels zich met een grappige dikkerd die voor een of andere markies werd aangezien. Ze prikten hem in de weke plooien, duwden hem voort zodat hij ging draaien als een tol, waarna hij voor de lol werd neergeslagen door iemand die daar toevallig zin in had.’

De domheid, de machtswellust en de anti-beschavingssentimenten vieren hoogtij. De gardisten gedragen zich als contemporaine hooligans, uit op intimidatie, verkrachting en plundering. Door verraad van Etta valt op een gegeven ogenblik het huis van de schrijver Beaumarchais ten prooi aan de volkswoede: ‘Zijn mooie spulletjes - zijn schilderijen, zijn bibliotheek, zijn buste van Voltaire - waren in triomfale verachting voor het onnutte op straat gegooid.’

Thomése slaagt er evenwel in die zware achtergrond verteerbaar te houden door het perspectief in zijn comédie d'intrigue eenzijdig bij Etta te laten berusten. Ze denkt dat ze het middelpunt van de wereld is; de roman leest dan ook als de deconfiture van een inbeelding. Niet alleen wil ze niet zien dat de veel jongere Jakobijnse afgevaardigde, op wie ze hopeloos verliefd is, haar de hele tijd vernedert en bedriegt. Ook vergist ze zich voortdurend in andere mensen en in situaties; voor het prinselijk hof slaat ze bijvoorbeeld revolutionaire taal uit. Zelf heeft ze helemaal niks door: ‘Politiek was de kunst van het bedrog en het verraad, en wat lag haar beter?’ denkt ze; en: ‘Men moet de mensen knakken als het kon, dan waren ze handzamer.’

Op kleine schaal en korte termijn gaat het intrigeren en chanteren haar goed

[p. 23]

af, maar in breder verband geldt: ‘Ze had de hoofdrol, dat was alles. De rest werd door anderen bepaald.’ Niettemin denkt ze alles wat haar overkomt te overzien. Op montere toon spreekt ze zichzelf constant opbeurend of vergoelijkend toe, op de toon van het onvergetelijke meisjesboek Blijf lachen, Irmgard.

Dat hardop praten of denken tekent Etta als een nogal zielig type, maar het heeft ook een onbedwingbaar komische werking. Bij een geheime afspraak moet Etta vermomd in het wassenbeeldenmuseum komen: ‘Op de aangegeven dag meldde Etta zich bij de ingang van het Panopticum. Zonder vermomming. Ja, jammer hoor, maar ze had niks kunnen vinden.’

Veel meegevoel voor anderen heeft ze niet en dat is bij alle ellende, ik beken het maar, ook erg grappig. Als haar dienstbode Adèle verwilderd thuiskomt na een verkrachting door gardisten, gaat dit in Etta's hoofd om:

Merde, wat een toestand, zeg. La-maar, dacht Etta. Die kon beter even rustig bijkomen. Vervelend was 't overigens wel, er moest nog genoeg gedaan worden in huis. Het was al bijna etenstijd. Om maar iets te noemen. Verdorie, ze had echt geen zin om straks ergens buitenshuis te moeten - hè nee, alsjeblieft niet, Adèle, wat doe je me aan. Enfin, niks aan te doen. Als je zegge en schrijve over één stuks personeel beschikte, kon je zulke dingen verwachten. Dat werd weer eens pijnlijk duidelijk.

Mijn grootste waardering voor Thoméses psychologisch overtuigende, uiterst vileine, balorige en provocatieve roman betreft de dynamiek van het verhaal. Al in de openingszinnen van de hoofdstukken word je voortgejaagd door Etta's haast, actiebereidheid en manisch gebabbel: ‘Voilà, daar had je de kapper’; ‘Bij de Tuilerieën was het zo druk en iedereen had zo'n haast dat de koetsier bijna de kluts kwijtraakte’; ‘Overhaast, maar toch tevreden.’

De slotzinnen van de hoofdstukken zijn beslist niet rustiger: ‘Maar hm, zo was het wel weer welletjes, ze had inderdaad erg veel zin om er op stel en sprong - dag-dag! - onverwijld vandoor te gaan.’; ‘Maar nu moest ze zich echt verkleden, ze had straks een vergadering van de Amies de la Verité, die ze zeker niet kon laten schieten, aangezien ze er zelf de presidente van was.’ De tragische momenten in de roman vinden plaats als de stuurloos voortjakkerende Etta af en toe tot stilstand komt. Dan valt ze ook meteen ten prooi aan desoriëntatie en duisternis.

De titel van de roman is ontleend aan enkele regels van Wislawa Szymborska: ‘Voor mij is het belangrijkste bedrijf van de tragedie het zesde:/ de wederopstanding op de slagvelden van het toneel’. In het zesde bedrijf, de verbeelding, de literatuur dus, krijgt Etta na de klassieke tragedie van haar vergeten bestaan van de pesterig-wrede weldoener Thomése

[p. 24]

haar leven terug.

In zijn essay ‘Gejaagd door de wind’ (in De Revisor) signaleert de schrijver Wessel te Gussinklo een tweedeling in de contemporaine literatuur. De klassieke, beschouwende literatuur waartoe hij zichzelf en auteurs als Thomése en Rosenboom rekent, zal in een isolement geraken en verdorren - de doodlopende weg van een overleefde kunstvorm als het toneel. De meer behavioristische, gestroomlijnde, onmiddellijk consumeerbare literatuur zal de toekomst hebben. Het autobiografische element daarin garandeert gemakkelijke intimiteit, een drempelloze omgang met de lezer.

Wordt dát ons vooruitzicht? Krijgt zulk autobiografisch proza en het daaruit voortvloeiende concrete schrijven de overhand? Rukken de op maat gesneden boeken op? Liever niet, maar ik vrees dat Te Gussinklo daarin gelijk zal krijgen. En de Thoméses dezer aarde dan? Ach, Stendhal schreef ook voor the happy few. Zo verkeerd is dat niet gebleken.

Jeroen Vullings (1962) is literair criticus van Vrij Nederland en De Standaard.