Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 78]

Poste Restante
Ron Elshout
Glück auf

Wiel Kusters werd vijftig jaar en dat werd door uitgeverij Querido gevierd met de uitgave van Zegelboom, gedichten en notities 1975-1989. In dit 367 pagina's tellende, mooie boek zijn al zijn bundels opgenomen, behalve de in 1994 verschenen bundel Een beroemde drummer, gedichten voor kinderen en Velerhande gedichten uit 1997. Alle bundels wil zeggen: alle bundels poëzie, dus ook de ‘gedichten voor kinderen’ en de bundels poëtische notities.

Dat laatste is bijzonder prettig, omdat Kusters' vroege gedichten geworteld zijn in de voormalige mijnstreken die niet iedereen even vertrouwd zullen zijn, te meer daar die beschreven wereld voor huidige generaties langzamerhand letterlijk geschiedenis geworden is. De notities voorzien de gedichten van een context en worden tezamen met de gedichten zelf een ‘mijnmuseum’, een bewaarplaats in woorden voor een wereld die verdwenen (of aan het verdwijnen) is. Een benauwend zinnetje als ‘Je ademt bij de gratie van een schroef’ uit een latere bundel wérkt, doordat er in een eerdere notitie verteld wordt dat het kind het geluid van een reusachtige ventilator wel hoorde, maar pas doordat zijn vader er op wees in staat was het verband te leggen met het verblijf in de mijnen: ‘Wat een lawaai van ademen in de mijn!’ Ook bij het lezen van een gedichtje als ‘Een lichte bons’ kan de letterlijke grondslag mee resoneren doordat de lezer eerder over de grootvader heeft gelezen dat die, vanwege de gevreesde silicose, zittend aan een tafeltje met daarop een kussen moest slapen:

In slaap gezonken, vijf vadem
dieper dan je adem.
Je borst van steen moest ondergronds.
Zo sliep je in: met een lichte bons.

Bij van dit soort op kleine notities lijkende gedichten is het gevaar niet denkbeeldig dat de lezer blijft steken in een louter autobiografische lezing, maar de verzamelbundel geeft, meer nog dan losse bundels, zicht op het netwerk van motieven en thema's dat Kusters' poëzie in de loop der tijd ontwikkeld heeft. Natuurlijk is een ‘oppervlakkige’ lezing niet uitgesloten: het gedichtje gaat over de grootvader die..., maar Kusters is een dichter die heel goed weet wat woorden doen en zich bewust is van het feit dat een één op één relatie met de werkelijkheid nonsens is. Daarom spelen altijd andere noties mee, die opgeroepen worden door de taal. Dit ogenschijnlijk zo eenvoudige gedichtje uit Het leven op stoomschepen verbindt, zoals dat vaker in die bundel gebeurt, het woordgebruik uit de mijnstreek met scheepsterminologie. Kusters zet al meteen de taal op spanning: ‘In slaap gezonken’,- moet ik dat lezen met een klemtoon op slaap, zodat het een cliché van jewelste is, of slaapt hier iemand én zinkt hij. Uiteraard is het geen kwestie van ‘of’, maar van ‘en’. Door het verbinden van de twee soorten jargon, krijgt de silicose de allure van verdrinking, die vervolgens door de toevoeging ‘van steen’ (in eerste instantie natuurlijk op te vatten als: door het mijnstof versteend) verhevigd wordt. Via de maritieme maat ‘vijf vadem’ wordt nog op andere wijze de dood door verdrinking en daarmee de vermenging van de twee soorten taalgebruik binnengehaald, want het is een verwijzing naar een tekst van Shakespeare (The Tempest) waarin een vader op exact die diepte in zee ligt. Die ‘borst van steen’, ‘ondergronds’ en ‘een lichte bons’ roepen het beeld op van een begrafenis waardoor de slaap de allure van de dood meekrijgt.

Kusters' gedichten bevatten doorgaans weinig abstracties, maar zijn concrete beelden doen, via de taal, uiteindelijk veel meer dan louter verwijzen naar een realiteit. Hij noteert: ‘Poëzie over wat dan ook. Maar steeds het meeklinken van een onderaardse ruimte. Zo wil ik het.’ Dat ‘meeklinken’ gebeurt op associatieve wijze, zoals Kusters in zijn notities en essays over andermans poëzie ook altijd op zoek is naar het netwerk van verbindingen dat de poëtische taal te bieden heeft: het gaat om wat er meeklinkt. Vandaar dat de genoemde ‘onderaardse ruimte’ veel meer is dan ‘alleen maar’ de mijn(en). Het ‘onderaardse’ is archetypisch en daarmee biedt het ruimte voor velerlei inter-

[p. 79]

pretaties, die elkaar niet in de weg behoeven te zitten. Soms biedt het zicht op de dood, soms op de menselijke psyche, in ieder geval gaat het steeds om ‘een weg naar binnen’ en daarom is dat onderaardse misschien ook wel vaak de poëzie zelf. In de mijnen vind je ‘de zegelboom’, althans dat wil zeggen, je vindt van de uitgestorven sigillaria (uit het geslacht van de wolfs-klauwachtigen) hooguit een gefossiliseerde afdruk die verval en verdwijning, maar ook conservering in herinnering roept, zoals ook het gedicht een moment zowel ‘om zeep brengt’ als het conserveert.

Het opnemen van de poëzie voor kinderen is een logische consequentie. Er wordt mee aangegeven dat de dichter zijn oeuvre als een geheel wenst te zien en het biedt de mogelijkheden de verschillende genres met elkaar te vergelijken. In Kusters geval levert dat veel overeenkomsten op, zijn werkwijze ‘voor volwassenen’ verschilt niet heel wezenlijk van die ‘voor kinderen’ - hooguit voorziet hij het werk voor kinderen van wat meer context en blijft dat daardoor wat dichter bij de aanleiding. Inhoudelijk gaat zijn vroege werk onder meer over de verhouding met voorvaderen, in zijn gedichten voor kinderen is hij steeds meer ‘de vader van...’ geworden.

Het is ook om een poëtische reden terecht dat de poëzie voor kinderen opgenomen werd. In tegenstelling tot de suggestie die wel eens gewekt is door in het geval van Kusters' poëzie steeds te spreken van ‘hermetische’ gedichten, wekken ze ondanks de serieuze en soms zware thematiek van aanvang af een lichtvoetige, speelse indruk. Naar mijn idee is die speelse kant sinds Kusters poëzie voor kinderen is gaan schrijven verder aan het ontwikkelen. In eerste instantie lijkt dat wellicht een contrast te vormen met zijn vroegere werk, maar uiteindelijk gaat het om een speelsheid in taal die vanaf het begin aanwezig is. Ook met het veronderstelde hermetisme vormt het dus geen tegenstelling, omdat dit hermetisch gehalte bijna altijd slaat op het in gedichten gevatte besef dat het op papier om een (onder) wereld in woorden gaat. Kusters' laatste bundel heet Velerhande gedichten. In deze titel die reniniscenties oproept aan rederijkersbundels, wordt een duidelijk accent op de vorm gesuggereerd, maar het is evident dat de hoofdstukindeling, geënt op dezelfde bundels, op inhoudelijke basis geschiedt: ‘aandachtig’, ‘boertig’, ‘amoureus’ en ‘klein liedboek’. In ‘boertig’ en de laatste afdeling staan de gedichten die heel goed ook in een bundel ‘voor kinderen’ zouden kunnen staan, maar inmiddels zijn de twee soorten poëzie geheel in elkaar opgegaan. Wiel Kusters' gedichten zijn steeds lichter, taliger en speelser geworden - en dat is wellicht een paradox, maar beslist geen tegenstelling. Gaat het te ver om te veronderstellen dat het bestuderen van de poëzie van Jan Hanlo en Pierre Kemp zijn invloed heeft gehad? Evenals in het werk van de laatste zit de speelse liedjesachtige vorm de inhoud niet in de weg. Integendeel, zo eenvoudig en complex is bijvoorbeeld de liefde. Tegelijkertijd:

Zoals mijn vingers
toen jouw lippen lazen,

zoals jouw wimpers nu
mijn oog verbazen,

wil jij je adem
in mij blazen,

laat je jouw leven
in mij razen,
hart en ziel
in vredige extase,

twee bronnen,
één oase.

Literatuur

Wiel Kusters, Zegelboom, gedichten en notities 1975-1989. Amsterdam, Querido, 1998. Velerhande gedichten. Amsterdam, Querido, 1997.