Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 79]

Allard Schröder
Studeerkamerstorm
Over Das Böse van Rüdiger Safranski

Wat zou er nu gebeuren met iemand die onwetend de dood van zijn vader op zijn geweten heeft en daarna even onwetend met zijn moeder slaapt? Ik weet het niet. Vijfentwintighonderd jaar geleden wist Sophocles het wél. Zijn held zag zijn zonde en beroofde zich van het ogenlicht. Onwetend had hij gezondigd tegen de goddelijke orde in de wereld en zichzelf daarvoor gestraft. Dergelijke eigenrichting wordt in onze tijd niet geaccepteerd. De moderne Oedipus zal terecht moeten staan voor instanties die de samenleving daarvoor in het leven heeft geroepen. Uiteindelijk zal hij wel worden vrijgesproken omdat hij kan aantonen dat hij zijn daden niet gewild heeft. Hoewel hij iemand gedood heeft en met zijn moeder in bloedschande heeft geleefd wordt hij niet zozeer als dader beschouwd maar eerder als slachtoffer van de omstandigheden. Net als zijn antieke voorganger zal ook een hedendaagse Oedipus niet aan de directe gevolgen van zijn daden ten onder gaan, maar pas jaren later aan de menselijke drang de waarheid omtrent zichzelf te vinden. Zou hij de zaak laten rusten, dan zou er niets gebeuren. Maar daartoe is hij als mens niet voorbestemd.

Het Oedipusverhaal stelt in alle eenvoud al vragen die tweeëneenhalf milennium later misschien wel een andere gedaante hebben gekregen, maar nog altijd niet bevredigend kunnen worden beantwoord. De belangrijkste is evenwel nog dezelfde als vroeger: die van de mens die zijn herkomst wil leren kennen en zich met de antwoorden die hij vindt uiteindelijk geen raad weet.

Pogingen tot een antwoord treft men aan in het boek dat de Duitse auteur Rüdiger Safransi gewijd heeft aan het kwaad, een begrip dat ook de hoofdtitel van het boek levert, maar de tweede titel is misschien wel veelzeggender:...oder das Drama der Freiheit.

Safranski's verhandeling schildert de mens in zijn vergeefse queeste de ongerijmdheden waarmee zijn bestaan hem heeft opgezadeld van enige zin te voorzien, maar meer nog in zijn poging hoe hij met een vrijheid moet leven waarvan hij de grenzen niet kent en waarvan de duisternissen hem angst aanjagen maar soms ook onweerstaanbaar aantrekken.

Om meteen maar een misverstand uit de weg te ruimen: het kwaad waarvan hier sprake is wordt niet belichaamd door de duivel of een soortgelijke simplistische gestalte die zich als tegenstander van het Goede manifesteert. Nee, het kwaad waarover we het hier hebben bestaat uit zoveel gedaanten dat het lijkt alsof het er geen heeft. Dat komt omdat het zijn bestaan aan de vrijheid ontleent die in wezen grenzeloos en daardoor onbehagen veroorzaakt en alleen door onze dood kan worden vernietigd. Deze vrijheid is het geschenk van ons bewustzijn en een tiranniek geschenk bovendien, omdat ze altijd haar stem laat horen, zowel in onze hoogste nood als in lange uren van lamlendige verveling. Ze zet evengoed de deur open naar de spirituele verrukkingen van de vrome godszoeker als naar de afgronden van de libertijn. Het is deze stem, deze alom doorklinkende grondtoon die ons zoveel genot geeft en tegelijk zoveel kwaad berokkent. Maar van die twee weegt het laatste altijd het zwaarst. Geen mens kan jaren achtereen in opperste extase leven, daarentegen wel, zoals de geschiedenis laat zien, in diepste ellende. De meest radicale remedie tegen de vrijheid lijkt je compleet te laten vollopen met god, zodat er voor iets anders geen plaats meer is, of opgaan in het Niets, de totale ontkenning van alle zijn, wat het streven was van de markies de Sade. Dit zijn natuurlijk geen van tweeën oplossingen waar de samenleving iets aan heeft, zodat Safranski's drama, het leven met een vrijheid, die zowel onbegrensd als vormeloos is, zich ergens tussen deze twee uitersten afspeelt.

Al spoedig komt Safranski uit bij wat hij een belangrijk wezenskenmerk van het kwaad acht: het verraad aan het transcendente, dat wil zeggen: aan wat de fysieke wereld overstijgt, aan de krachten die niet van deze wereld zijn maar haar wel gevormd hebben tot wat ze is.

In het Duits heet dat Transzendenzverrat, een begrip

[p. 80]

dat Safranski het hele boek door zal gebruiken voor het verlaten van goden of God of -neutraler -het goddelijke.

Hij introduceert deze term voort het eerst bij zijn behandeling van het denken van Augustinus. In diens ogen is ‘afvalligheid van God zonde’ Dat wil zeggen, ‘de ontwrichting van de menselijke natuur ten gevolgevan de afwending van God. Die leidt tot een verlies aan zijn omdat men zich uit eigen wil heeft afgesloten van God.’ De toewending naar God vervult de mens dus met zijn en is derhalve de zin van zijn bestaan. Safranski vervolgt: ‘Met de zonde verraadt en verspeelt de mens zijn transcenderend vermogen’. Hij heeft immers in zijn vrijheid de band doorgesneden met wat zijn bestaan zinvol en goed maakt. Tranzendenzverrat is hierdoor ook het verraad van de mens aan zijn eigen wezen. Hij is immers geen ding dat zich van zijn bestaan niet bewust is? Door zijn verraad is hij vrij geraakt van god en heeft hij de vrijheid gewonnen, die echter nu geen breidels meer heeft. Wat het kwaad in toom moet houden is weggevallen.

De plaats die God of het goddelijke in Safranski's betoog inneemt is opmerkelijk al is hij - tot zijn spijt zo lijkt het wel - geen gelovige, maar slechts iemand die geboeid wordt door het geloof als verschijnsel. Dat de mens zijn band met de transcendente wereld, met god of goden is kwijtgeraakt beschouwd hij als een rampzalig verlies. Goed, die vrijheid en de toewending naar het Niets hebben dan ook wel veel boeiends opgeleverd in kunst en cultuur, maar ons evenzeer opgescheept met een wereld waarin de onbeheersbare krachten de dienst uitmaken die de mens door zijn natuur zijn opgelegd.

Dit samenvattinkje valt uiteraard in het niet bij de meer dan driehonderd belangwekkende pagina's die Safranski nodig heeft om genese en loopbaan van het kwaad te beschrijven, maar deze eenvoud maakt het ons wel makkelijker om ermee naar de wereld te kijken waarin we dagelijks ontwaken. Over het kwaad denkt iedereen wel eens na. Ook ik, al moet ik toegeven dat het niet dagelijks op het programma staat. Al laat de wereld genoeg te wensen over, het probleem van het kwaad zoals Safranski het ons zo welsprekend schetst, zit me niet hoog. Dat komt misschien door de vorm waarin hij het ten tonele voert. Ik zal trachten uit te leggen waarom zijn betoog me uiteindelijk toch koud heeft gelaten.

De vraag die zich al halverwege zijn betoog opdringt luidt: waarom is het eigenlijk niet mogelijk in een wereld te leven die haar zin niet aan een transcendent eerste Beginsel ontleent? Ik noem het nu maar zo, wie wil kan er ook ‘God’ voor invullen.

Dat ligt aan de soort filosofen op wie Safranski zich beroept. De meesten van hen leefden en werkten in de grote traditie van het Duitse idealisme en poogden het vluchtige aardse bestaan in de wetten van de eeuwigheid te verankeren en het aldus een zin te geven. Toen dat op een fiasco uitliep, gaven ze zich over aan pessimistische bespiegelingen over de zinloosheid van het menselijk bestaan.

Safranski is zeer vertrouwd met dit negentiendeeeuwse, van nature conservatieve denkgeweld en met de roes waarin het zich bij sommigen uiteindelijk overgaf aan de destructieve dromen van een kosmische Kladderadatsch, waarna de nieuwe mens - ongetwijfeld een Duitser -een nieuw gouden tijdperk zou inluiden. Deze overigens zeer eerbiedwaardige traditie, die van Kant, Schelling, Hegel, Schopenhauer tot Gehlen en Nietzsche en verder reikt is zijn leidsvrouwe. Hoewel hij er kind aan huis is lijken bij hem de titanengevechten van weleer te zijn verschrompeld tot een lokaal studeerkameronweer. Zijn respect voor zijn voorgangers leidt ertoe dat hij zich verschanst achter de muur van hun denken waardoor hem de blik op zijn eigen wereld wordt ontnomen. En als hij er een enkele keer overheen kijkt, bevalt hem niet wat hij ziet zodat hij schielijk weer wegduikt. Net als zijnvoorbeelden is Safranski een conservatief, die geen vertrouwen in de goede afloop heeft.

Hierboven heb ik de ondertitel van Safranski's boek, Das Drama der Freiheit, veelzeggend genoemd. Want het drama waarvan hier sprake is ligt eigenlijk van meet af aan al in Safranski's manier van denken besloten. De traditie waarop hij zich beroept heeft de wereld altijd als toneel van kosmische krachten gezien, zijn geliefde denkers hebben hun visie als drama op een wereldtheater geprojecteerd. Denkend als deze filosofen met hun cyclische visioenen van opkomst en ondergang wordt alles ineens met een heftige, noodlotszwangere saus overgoten, omdat voorzien is dat het stuk een einde heeft. Het drama zit hem dus eigenlijk niet in de vrijheid, maar in de manier van denken erover, die alles dramatisch maakt. Het is een mooi sonoor pessimisme dat we lezen, getoonzet in

[p. 81]

sombere aardkleuren, met de mens in een kosmische hoofdrol-maar het is wel een beetje ouderwets.

De existentialisten hebben het in deze eeuw nog geprobeerd met een wereld zonder transcendenties. Het hielp weinig In de zinledige wereld der dingen die zich aan Roquetin, de held van Sartre's Walging, in al haar wezenloosheid openbaart en hem tot een van haar onderdanen maakt, dreigt de held over te gaan in het niets. Zittend op een bankje in een park voelt hij het zijn uit zich wegvloeien en kan hij zichzelf niet meer onderscheiden van de wortel van een kastanje. ‘Ik was de wortel van de kastanjeboom. Of liever gezegd, ik was geheel en al het bewustzijn van zijn bestaan. [...] De tijd stond stil [...] het was onmogelijk dat er iets na dat moment kwam.’ En verder: ‘Het bestaan is niet iets dat zich van afstand laat denken: het moet ons plotseling overvallen, op ons blijven en op ons hart drukken als een groot, onbeweeglijk dier - of er is in het geheel niets meer.’ De mens als gelijke van de dingen, het is voor Safranski en menig andere filosoof een beeld waarbij hij zich niet wil neerleggen.

Maarwaardoor wordt die angstvoor het niets eigenlijk gerechtvaardigd? Omdat in het niets, de chaos, de totale zinledigheid de mens op jammerlijke wijze ten onder zal gaan, antwoorden deze filosofen. Ik geloof ze niet

Sinds driekwart eeuw dicteert de wereld der dingen bij monde van de wetenschap de agenda van de samenleving. In het licht van de huidige astronomie en natuurkunde worden de Eeuwigheid, de Scheppingen de Wetten van de Natuur, die ontzagwekkende concepten van weleer, plotseling ijzig concreet en daardoor ook enigzins banaal. Is het nou vier of vijl miljard jaar geleden dat het begon? En hoelang gaat het nog duren? En hoe moeten al die elementaire deeltjes worden beschreven als we ze geen materie meer kunnen noemen?

Het kwaad lijkt in onze tijd niet langer een metafysische, magische of zelfs maar ethische kwestie, maar steeds meer een pathologische. Een televisieprogramma meldde onlangs dat onderzoek bij geweldplegers had uitgewezen dat bepaalde gebieden in hun hersenen niet normaal ontwikkeld waren. Dankzij nieuwe technieken kon deze afwijking - zo werd het al wat voorbarig genoemd - zichtbaar worden gemaakt. Zo verandert het kwaad in een ziekte. De misdadiger wordt patiënt, die niet onze afschuw verdient maar ons medeleven. Hij is geen zondaar die zich afgekeerd heeft van het goddelijke of die een pact met de duivel heeft gesloten, maar blijkt een genetisch defect te hebben dat in de toekomst wellicht kan worden verholpen.

In de wetenschapsbijlage van een krant las ik dat geleerden het centrum van de lach hebben ontdekt. Doorgeredeneerd betekent dat misschien voor de toekomst dat humor overbodig zal zijn. We zullen misschien ooit lachen zonder een grap te hoeven aanhoren. Huxley's Brave New World is nog ver weg, maar toch al minder ver dan we dachten.

Ik sta niet te juichen bij deze ontwikkelingen, daarvoor ben ook ik te behoudend. Toch zie ik als niet-re-ligieus denkend mens, die in een niet-religieuze omgeving leeft, geen enkel heil in een terugkeer naar traditionele religieuze vormen, die mij altijd al onbegrijpelijk zijn geweest. Wat Safranski als het verraad aan de transcendentie beschouwt, is voor mij het gevolg van ons afscheid van een tijdperk dat lang, heel lang heeft geduurd maar heeft uitgeleefd. Het bovenzinnelijke hoort nu tot de science-fiction, horror en Fantasy. Het behoort aan Hollywood en het Holisme. Voor een buitenstaander lijkt het vervallend geloof in intellectueel opzicht steeds primitiever te worden. Sommige fundamentalisten hebben een akelig concrete God voor ogen, die afkomstig lijkt uit een prehistorische geestenwereld.

Ooit bestond de wereld uit vele catagorieën: dingen, planten, dieren, mensen en goden. Nu zijn er eigenlijk nog maar twee: dode dingen en levende wezens. Het gevolg daarvan is dat niet iedereen nog altijd precies de grens tussen zichzelf en andere levende wezens kan onderscheiden. Hebben planten ook gevoel? Hebben dieren rechten? Zijn dolfijnen intelligent? Waarmee men zich eigenlijk afvraagt of ze ook een ziel hebben. Wie herinnert zich niet de inmiddels weer verstomde discussie over de mogelijkheid van kunstmatige intelligentie? In de traditie waarin de mens als goddelijke creatie en kroon der schepping een uitzonderingspositie innam, waren dergelijke overwegingen ondenkbaar. Maar die traditie lijkt voorgoed voorbij.

Maar wat doen we intussen met het kwaad? Want dat floreert ook zonder band met hoger werelden als vanouds.

Safranski weet het ook niet. Een restauratie van de

[p. 82]

wereld van gisteren is uitgesloten. Wat hij wat halfhartig als mogelijke remedie presenteert is curieus maar niet nieuw. Wanneer we zouden leven alsof er nog een god is, of alsof onze natuur het goed met ons voorheeft; daarmee zouden we al heel wat gered hebben. Deze wereld van ‘het alsof’, deze huichelfilosofie, roept een ander medicijn in herinnering dat ook tot die wereld zou behoren. Velen hebben de redding van de mensheid in de kunst gezien en sommigen nog steeds. Maar redding waarvan? Kunst schept juist vrijheid in het bewustzijn van de mensen. Safranski, die ons steeds heeft voorgehouden dat vrijheid nu juist de bron van het kwaad is, weet er eigenlijk niet goed raad mee. Het is een verschijnsel dat zich maar niet naar zijn denkmodellen lijkt te willen schikken. ‘Kunst [...] is niet geheel van deze wereld’, verklaart hij tot twee keer toe, maar gezien de woorden ‘niet geheel’ lijkt hij bepaald niet zeker van zijn zaak. Wat moet ik me voorstellen bij iets dat ‘niet geheel’ van deze wereld is? Is het dan half van deze wereld? En van welke is de rest? Het transcenderen van de kunst tot een nieuwe god - want zo mogen we het misschien wel uitleggen - is gedoemd tot mislukken. Kunst is amoreel. Waar zij in de één misschien een warm gevoel van Goedheid verspreid, kan zij een ander koud laten, maar daarmee is die nog geen slecht mens.

In de toekomst zullen we ons gedrag steeds beter redelijk kunnen verklaren en zo een getrouw beeld van onze natuur construeren. Daarbij is geen rol weggelegd voor onze goddelijke banden van vroeger, die Safranski maar niet kan loslaten hoewel hij weet dat ze hem allang uit handen geglipt zijn. Ze zijn alleen nog maar een sociologisch of historisch verschijnsel en zullen niet meer de drijvende kracht van ons besef van goed en kwaad zijn.

Nu heeft de westerse mens in zijn geschiedenis al eerder ver dragende stappen gezet. Van natuurgoden en kabouters is hij overgestapt op een transcendente God. Spoedig zullen we weer een stap gezet hebben, naar een wereld zonder transcendenties. We zullen daar iets bij moeten denken, de wezenskenmerken van goed en kwaad opnieuw definiëren. Een filosofie ontwerpen misschien, maar dan een andere dan die van vroeger en zonder ondoorgrondelijke, transcendente god en universele ambities.

De mensheid zal het wel rooien, omdat ze nu eenmaal gedoemd is. Tot slagen.

Allard Schröder publiceerde onder meer de romans De gave van Luxuria (1989), De muziek van de zwarte toetsen (1991), Raaf (1995) en de verhalenbundel Het pak van Kleindienst (1996).