Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 73]

Willem Broens
Duivel op proef

Faust

‘Faust is een wanhopige kantiaan die door het magische achterdeurtje probeert te vluchten voor de dwang tot zelfbeperking.’

De wil tot kennis wordt gevoed door de wil tot macht. Hij wil zich ontplooien, niet alleen wetenschappelijk; de wetenschappelijke impuls gaat over in een esthetische impuls. De kunst is pas de echte vrolijke wetenschap.

Uitgaan van de ervaring en het leven van de zintuigen. De duivel kan deze onbeperkte ervaring garanderen. Je kunt dan een blik op de dingen werpen zonder door de moraal gehinderd te worden.

Faust verkocht zijn ziel om alles te beleven. Hij was op zoek naar wetenschap, wijsheid, macht, vrouwen naar de onmiddellijke ervaring. De moderne kunstenaar is ook op zoek naar ervaring, naar kicks. Omdat de ervaringen al behoorlijk onteigend zijn blijft de kunstenaar heel dicht bij zichzelf. Hij/zij laat zich slaan zoals Nan Golding. Je gaat op zoek naar handlangers zoals de surrealisten deden, om het gesloten circuit van de geest open te krijgen.

De mensen die echt afgeschreven zijn worden duivelskinderen genoemd. Ze zitten in de vernieling. Af en toe is een kreet hoorbaar.

In de art brut en in de écrit brut zitten we in de achterkamertjes van de geest; achter de rede.

Op de plekken waar de rede verdwijnt en het slaan begint, waar de horror een gezicht krijgt, zoeken kunstenaars naar thema's.

Ik ga hier niet in op de vraag of schizofrenenkunst kunst is, mij gaat het om het tumult in de menselijke geest.

In de vernieling (Henri Michaux)

Een reusachtig hoofd, dat alle ruimte in beslag neemt, de horizon verspert en het hele schilderij vult, nadert degene die ernaar kijkt en dus degene die het heeft geschilderd en het dreigend, kwaadaardig en met de buitensporige kenmerken van meedogenloze overheersing, op zich af zag komen. Zonder neus, zonder mond en zonder voorhoofd, of juist dat alles door een bovenmenselijke kracht als van een wervelwind onontwarbaar vermengd, stort het zich met ingehouden maar onweerstaanbare snelheid naar voren en de onbegrensde aanvalskrachten waarover het beschikt zijn gebruiksklaar.

Het gezicht is ontstaan uit een maalstroom van haat. Al wat zich in deze wereld tot nu toe tegen deze man heeft gekeerd, is in de vorm van zuivere energie aanwezig en hij is er nu volledig aan overgeleverd.

De ogen, die, beladen met een duivels dynamisme, wel lijken te koken en waaruit bij vlagen de onuitsprekelijke wrede blik van een vampier, ‘gebieden’.

Nergens is enig wapen te zien. Overbodig.

Het onstuitbaar opdoemen alleen is al voldoende.

B. 33 Jaar

Help help help Grieto Rieto Grieto

Hoor Grietje Grietje help weg weg weg lief

Altijd bij je boven komen Lieder lieder lieder

zijt gij spotter spotter Griet Griet help mij

help mij help mij zij willen mij smoren Grieto Grieto

Griet help mij O ik weet niet waar ik moet belanden

help mij mensen help mij. Wel wel wel wat is in dit

huis gevaren

Stil stil kinderen stil

Help mij mijn getrouwen help mij trek mij voor steek mij achteruit

Neen ik wil ik wil ik wil nog zo trouw Waarom begraaf je mijn moeder de zon is weg de zon is weg help mij trouwen en getrouwen en getrouwen, moeder waarom sterf je. Kan ik niet helpen O ik moet mijn geweten nog uitspuwen O ik kan niet

O ik moet niet O ik wil niet help help

help mij

[p. 74]

Mond en neus van een Spanjaard (19e eeuw, coll. anatomie Bleuland]

Kwaad water

In de winter van 1997 was in het universiteitsmuseum van Utrecht werk te zien van de fotografe Rosamond Wolff Purcell. Zij had de natuurhistorische en wetenschappelijke collectie van de universiteit gefotografeerd, dat wil zeggen, de collectie op sterk water, de skeletten en geraamten. Zij esthetiseert het groteske en het morbide. Het is alsof je, als je de foto's bekijkt, het kwaad water, geen vissen, maar resten van een kwaadaardige geschiedenis boven laat drijven. Delen van een gezicht, een moddersnoek, een kinderhoofdje, skeletten, maskers.

Kijk je vervolgens naar het werk van Sarah Lucas (van de Fuck-it generatie) dan zie je resten van onze huidige cultuur bovendrijven, wel met een ironische en sarcastische bijsmaak.

‘Where does it all end?’

‘Mensen roken omdat het slecht is voor ze. Het is een theoretische zelfmoord’. Een duivelse grimas.

Sarah Lucas, ‘Where does it all end?’ (was en sigaret, 1994-95, B. Gladstone Gallery New York)

Zwarte schilderijen

‘Wat Goya aantrekt in de barok zijn de wrede en onmenselijke aspecten ervan. Deze wreedheid openbaart zich niet alleen in zijn themakeuze (kannibalisme, moord en verkrachting, stierengevechten, dode dieren, verschrikkingen van de oorlog), maar ook in zijn werkwijze. Misschien is hij nergens zo door gefascineerd als door de wrede onverschilligheid van de materie. Goya's werk betekent een groot gevaar voor de kunst omdat het mikt op datgene wat vooraf gaat aan de rede, op datgene waarboven de kunst zich tracht te verheffen. Tegenover de voltooide vorm stelt het de vlek.’

De bloemen van het kwaad

Warhol ging steeds naar af. De dood was zijn enige inzet. Zijn embleem is het doodshoofd; een grijnzende doodskop op een lichtgroene ondergrond. De schedel is heel licht roze. Er zit blijkbaar nog leven in. De achtergrond suggereert dat de schedel op een ondergrond rust. Een onvermoede slagschaduw van de kop is opgeborgen in een gele streek. Warhol pestte het publiek met zijn kunst. Hij is de belichaming van het kwaad en in die hoedanigheid de erfgenaam van Baudelaire.

[p. 75]

Ronald Ophuis, ‘Padvinders’ (olieverf op doek, 1997)

Een waarschuwend inlegvel

Ronald Ophuis is een tovenaarsleerling want hij wil het donkere in de mens pakken.

Ronald Ophuis is jan Liederlijk want hij wil weten wat het leven is.

Ronald Ophuis maakt heel wat leven los in o.a. Sweet violence, Padvinders en Voetballers.

In de Bergkerk in Deventer moest aanvankelijk Sweet violence op last van het Openbaar Ministerie op 27 september 1997 uit de tentoonstelling van jonge kunstenaars verwijderd worden. Het O.M. was van mening dat het schilderij waarop twee kinderen worden verkracht, bestempeld moest worden als kinderporno.

Ophuis reageerde alert met een spoedgeding en het schilderij moest terug. Het O.M. moest een persbericht opstellen waarin duidelijk gesteld wordt dat Sweet violence geen kinderporno is.

Een waarschuwend inlegvel in de catalogus helpt de bezoeker daarna bij het kijken naar het werk van de kunstenaar.

Ophuis maakt verhalen, zoekt de grens van wat kan en niet kan. Hij zoekt de wreedheid en de fantasie van kinderen op. Zijn werk is ook een zelfonderzoek, geen uitlaatklep. Hij wil in de huid van de verkrachter kruipen. Wat zie je door de ogen van het monster?

Een rood waas voor de ogen

In de christelijke cultuur is rood de kleur van de zonde, de blinde hartstocht, het vernietigende geweld. Er rustte een taboe op.

Kazuo Katase maakte voor de Chambre d'amis in 1986 een Kreuztragung. Hij laat je het volgende ervaren.

Je komt een kamer binnen waar je minstens tien minuten moet blijven. De Kreuztragung van jeroen Bosch is in de ruimte aanwezig. Over de ramen is een blauw vlies gespannen. De muren zijn behandeld maar dit weet je niet. Na tien minuten doet een gids een raam open. Een rode gloed overvalt je. Minstens twintig minuten lang heb je een rood waas voor de ogen. Alles is bedekt met een rode gloed.

Katase durft de geschiedenis te lijf te gaan. Katase onderzoekt kleur en cultuur en geeft aan dat er problemen zijn met de ervaring. Wat een vragen roept hij op. Weten we wat ervaring is? Wat zien we eigenlijk als we kijken?

Weten we wat we zien? Weten we wat kleuren zijn?

Hoe ervaren we kleur?

Wat hebben we aan rood in ons?

Wat is die rode waas voor onze ogen? Komt die van binnen of van buiten? Hoe werkt dat?

Vuil

Even voor de goede orde. Kwaad komt van quaet. Het is verwant met het Russische gadit wat bevuilen bete-

[p. 76]

kent. Geda. De grondbetekenis zal dan vuil geweest zijn waaruit dan de toepassing op al wat slecht is, zich ontwikkeld heeft.

Voor de volledigheid.

Het kwaad hebben; het te kwaad krijgen; kwade vrienden; de kwaaie pier; hij is niet kwaad; een kwaad geweten; te kwader trouw; een kwade jongen; hij is zo kwaad niet; kwade tongen; kwaad water; dat is een kwaad ding; dat zal kwaad gaan; een paar kwade weken; kwaad ijzer; de kwade negen.

Jeffrey Dahmer bij zijin arrestatie in 1992

Een onschuldige duivel

‘Als kind was Dahmer gefascineerd geweest door dode dieren langs de kant van de weg, die hij verzamelde in plastic zakken en thuis ontleedde. Als adolescent raakte hij in de ban van dode mensen. Zijn eerste seksuele verlangens voelde hij op zijn veertiende, toen hij in de buurt van zijn ouderlijk huis in Milwaukee een jogger zag rennen. De daaropvolgende dagen wachtte hij hem op in de bosjes met een honkbalknuppel. Zijn angst om verlaten te worden was zo groot, dat hij alleen seksueel contact kon hebben met een man die bewusteloos was, of nog liever, levenloos. In de homosauna's van Milwaukee drogeerde hij zijn partners of hij sloeg ze buiten westen. Zijn minnaars thuis hield hij bij zich door hun geslachtsdelen op sterk water te zetten, door hun ingewanden op te eten, door polaroids te maken van hun verminkte lichamen. Voor hij hen doodde, luisterde hij altijd naar het kloppen van hun hart.’

In kwaad vel

Zijn rugnummer zit aan de binnenkant van zijn shirt. Hij doet wel mee, hij raakt de bal ook telkens goed, maar hij is al veel eerder op het tussenpaadje van het denken terechtgekomen. Zijn wereld wordt steeds kleiner. Een bloem is een bloed, een bed een bel, de dochter een dokter. Hij speelt alleen nog kijkertje. Hij betrapt ze een keer per dag met zijn moeder. Hij steekt in een kwaad vel.

Zo slecht nog niet.

P. Sloterdijk, F. Reijnders, B. Heijne, H. Michaux, J. Albrecht, P. Henkes.

Willem Broens (1947) is leraar Nederlands, beeldend kunstenaar en redacteur van BZZLLETIN.

[p. 77]

[p. 78]