Bzzlletin. Jaargang 27
(1997-1998)– [tijdschrift] Bzzlletin–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 51]
| |
Hans Dekkers
| |
De helMalcolm Lowry's roman Onder de vulkaan werd in 1947 zowel in Amerika als in Engeland gepubliceerd. Lowry had er vanaf 1936 aan gewerkt en het drie keer herschreven. Dertien uitgevers hadden zijn manuscript afgewezen. Bij het verschijnen van de roman sprak het merendeel van de kritieken van een meesterwerk, ook al ontkent W.F. Hermans dit in zijn essay over LowryGa naar eindnoot2.. Hermans beschrijft daarin het uiterst onfortuinlijke leven van Lowry, maar verzwijgt de soms zelfs extatische lof die Lowry direct na publicatie van Onder de vulkaan ten deel viel. Maar Hermans had uiteraard niet voor niets Lowry als onderwerp gekozen: hij moest coúte que coúte van de tragische schrijver een Hermansiaanse anti-held maken. Wie over Lowry schrijft, ontkomt er bijna niet aan over zijn leven te schrijven, omdat zijn werk er onlosmakelijk mee verbonden is. Lowry begon aan Onder de vulkaan tijdens zijn verblijf van 1936 tot 1939 in Cuernavaca in Mexico. In die jaren was hij al een zware alcoholist en er kwam een einde aan zijn eerste, dramatische huwelijk met jan Gabrial. De hoofdpersoon uit Onder de vulkaan is Geoffrey Firmin, gewezen Engelse consul te Quauhnahuac - de oorspronkelijke naam van de Tlahuica-indianen voor Cuernavaca. Deze Geoffrey, in het boek als ‘de Consul’ aangeduid, is een notoire alcoholist die zijn grote liefde bewust verspeelt, omdat hij de hel prefereert boven huiselijk geluk. Wanneer zijn ex-vrouw Yvonne bij hem terugkeert voor een laatste poging zich met hem te verzoenen, drinkt hij zich moedwillig van de wereld af en is hij niet in staat haar toenaderingspoging te beantwoorden. ‘Ik hou van de hel. Ik kan nauwelijks wachten om daar weer heen te gaan. Ik hol trouwens al, ik ben er weer bijna,’ zijn de laatste woorden die hij Yvonne toeroept, als hij haar voorgoed verlaat om zijn ondergang tegemoet te gaanGa naar eindnoot3.. Zoals Lowry zich wilde laten inwij den in de geheimen van de zwarte kunst op Haïti, zo verdiept de Consul zich in het occulte. Beiden verkopen hun ziel aan de drank om de afgronden van het bestaan af te tasten. Voor Lowry had het drinken alles te maken met magie. Hij noemde het drinken ‘the abuse of the magical powers’. In de roman Dark as the Grave wherein my Friend is Laid rechtvaardigt de hoofdpersoon zijn zelf- | |
[pagina 52]
| |
vernietiging door drank met de woorden: ‘there is no dross of even the worst of these hours, not a drop of mescal that I have not turned into pure gold, not a drink I have not made sing’ De Consul vergelijkt het drinken met het ontvangen van een sacrament. In het drinken denkt hij een moment van verlichting en hoger inzicht te vinden: ‘[...] wat voor fantastische stadia, slechts te vergelijken inderdaad met de paden en sferen van de Heilige Kaballa zelf, had hij moeten doorlopen om dit stadium weer te bereiken [...], dit hachelijke dierbare stadium, zo vreselijk moeilijk om te behouden, van dronken zijn en toch nuchter, het enige waarin hij ooit nuchter was!’ Op het eerste hoofdstuk na spelen de gebeurtenissen van de roman zich af binnen het tijdsbestek van één dag: 2 november 1938, Allerzielen, de Mexicaanse Dag van de Doden. Ondanks de kans die de Consul heeft zich te verzoenen met Yvonne is het enige waarnaar hij op die dag eigenlijk werkelijk verlangt, een borrel te drinken in de Farolito (‘vuurtorentje’), een cantina annex bordeel van de verschrikkelijkste soort. De Farolito vertegenwoordigt het laagste punt van de hel, vergelijkbaar met de diepste helleput in Dante's Divina Commedia, de Cocytus, waar de zondaars zitten vastgevroren in het ijs. De reis van Dante door het Inferno is er een van een diepere bewustwording, een weg die afgelegd moet worden alvorens een loutering te kunnen ondergaan. Voor de Consul zal de Farolito echter een eindpunt blijken te zijn. | |
Doctor faustusHet verhaal wil dat Lowry tijdens zijn studie in Cambridge leefde op een kamer die eeuwen daarvoor was bewoond door Christopher Marlowe, schrijver van Doctor Faustus en zelf een tragische Faust-figuur. In het eerste hoofdstuk van Onder de vulkaan, een terugblik van een jaar later op de gebeurtenissen die in het boek zullen volgen, komt Marlowe's Faust expliciet voor. De cineast M. Jacques Laruelle, jeugdvriend en kennis van de Consul en ex-minnaarvan Yvonne, mijmert over de vermoorde Consul. Hij herinnert zich dat hij een boek in zijn bezit heeft gehad met Elizabethaanse toneelstukken, waaronder het stuk van Marlowe. De Consul had dit boek uitgeleend, omdat Laruelle met het idee had rondgelopen een moderne filmversie van het Faust-verhaal te maken met een figuur als Trotsky als hoofdpersoon. Hij is dit boek kwijtgeraakt, maar het toeval wil dat het boek later op de dag aan hem overhandigd wordt door iemand die het al die tijd in zijn bezit heeft gehad. Wanneer hij het boek op een willekeurige pagina openslaat - een spelletje dat hij en de Consul vaak gespeeld hadden (sortes Shakespeareanae) -, treft hem een passage uit Marlowe's stuk als zeer toepasselijk voor de geschiedenis van de Consul (voorafgaand aan dit citaat in Lowry's roman komt overigens binnen drie regels zowel mijn voor- als achternaam voor. In een dergelijk toeval zou Lowry zelf zeker een occulte betekenis hebben vermoed!):
Gebroken is de tak die recht had kunnen groeien,
Verbrand Apollo's tak van lauwerblad,
Die soms ontlook in deze mens vol kennis,
Faust is nu weg: aanschouwt zijn helse val-
Hier staat in een notendop de geschiedenis van de Consul geformuleerd. De geschiedenis van een man die streefde naar een hogere, verborgen kennis van het leven, maar in de hel belandde en te gronde ging. Uit het teruggevonden boek valt een nooit verstuurde brief van de Consul aan Yvonne. In die brief staan onder meer de volgende regels: ‘En zo denk ik vaak aan mezelf als aan een grote ontdekkingsreiziger die een buitengewone streek heeft ontdekt waarvan hij nooit meer kan terugkeren om de wereld zijn kennis kond te doen: maar de naam van deze streek is de hel. Natuurlijk, Mexico is het niet, maar wel het hart.’ De Consul voelt zich sterk aangetrokken tot het occulte. Hij beweert te werken aan een boek, ‘zijn grote werk over “Geheimleer”’, dat zich bezighoudt met de vraag of er‘een laatste werkelijkheid’ bestaat. Het handelt over de alchemisten, de kaballa en Atlantis. Tegen Yvonne orakelt hij over dit boek: ‘Ja: leven te midden van de cohobaties van Faust zelf, tussen loodglit en agaat en hyacint en parels. Een amorf, plastisch en kristallen leven. Waar heb ik het over? Copula Maritalis? Of van alcohol tot alkahest.’ Was de alcoholroes misschien de toestand die het meeste leek op dit amorfe, plastische en kristallen leven? Voor Lowry en zijn alter ego's is alcohol het middel om tot een ‘hoger bewustzijn’ te komen. Hoewel critici steeds opnieuw benadrukt hebben dat Onder de vulkaan ernstig tekort wordt gedaan door het eenroman over een alcoholist | |
[pagina 53]
| |
te noemen, zou de roman zonder de rol van de alcohol als een auto zonder benzine zijn. Lowry verschafte zich met het door alcohol verhitte brein van de Consul een ideaal middel om het door hem verfoeide realisme te verlaten en een expressionistisch beeld van een zielsconflict te kunnen schilderen. Het laatste hoofdstuk van de roman is een volmaakt voorbeeld van de techniek die Lowry aanwendde om de hallucinatoire en tegelijk verlichte bewustzijnstoestand van de Consul weer te geven. Het vertoont overeenkomsten met het ‘Nighttown’-hoofdstuk uit Ulysses, dat ook de hallucinatie als techniek hanteert. Bovendien heeft het eveneens het verhaal van Circe als onderliggende metafoor en een bordeel als toneel. Naast de vele dieren die in het hoofdstuk voorkomen, worden ook - zoals bij Joyce - de mensen herhaaldelijk met dieren vergeleken. De mens wordt beest, zoals de metgezellen van Odysseus in de Circe-episode zwijnen worden. In de slotscène wordt de Consul neergeschoten en hij onderneemt in een ultiem visioen een beklimming naar de lichtende top van de vulkaan Popocatepetl. Zijn Faustiaanse streven eindigt echter in een diepe val in een ravijn. | |
The voyage that never endsHoewel de Consul bewust voor een hellevaart kiest, steekt er bij hem af en toe een visioen van toekomstig geluk de kop op: het verlangen naar een idyllisch samenzijn met Yvonne in een paradijselijk Eden, gesitueerd ‘in een noordelijk land met bergen en heuvels en blauw water’. Ook dit verlangen verwijst naar een feit uit Lowry's leven, naar zijn verblijf in Brits Columbia namelijk, waar hij te midden van vissers een houten huisje aan een inham bewoonde en een redelijk gelukkig leven met zijn vrouw leidde. Lowry had een ambitieus project voor ogen. Hij wilde aanvankelijk een eigentijdse versie van Dante's Divina Commedia schrijven, waarin Onder de vulkaan het gedeelte zou behelzen dat over de hel ging. Het project droeg de naam The Voyage That Never Endsen werd nooit voltooid, waarschijnlijk niet vanwege de omineuze titel, maar omdat de aanvankelijk geplande trilogie met de tijd uitgroeide tot een project dat op zijn minst acht werken zou moeten omvattenGa naar eindnoot4.. Bovendien ging het omvangrijke manuscript In Ballast to the White Sea, dat het paradijselijke gedeelte had moeten worden, bij een brand verloren. Het hele project moest model staan voor de geschiedenis van een mens, waarin deze zijn oude ik laat sterven om een nieuw, authentieker leven te kunnen leiden, volgens het adagium van Goethe: ‘Stirb und werde!’ Dit proces was volgens Lowry cyclisch: de reis heeft geen eindpunt als doel, het doel is de dynamiek van een voortdurende vernieuwing. ‘Wer immer strebend sich bemüht, den können wir erlösen,’ is het motto van Goethe dat aan Onder de vulkaan voorafgaat. Spirituele groei was de spil waarom het in de cyclus moest draaien. Dood en wedergeboorte, in Lowry's woorden ‘withdrawal and return’, lagen ten grondslag aan het concept van The Voyage. Ook de dood van de Consul was er een die tenietgedaan zou worden, omdat de Consul slechts een bewustzijnfase vertegenwoordigde in het traject dat de gehele cyclus zou omvatten. Hoewel Onder de vulkaan als afzonderlijk werk een tragische geschiedenis toont van verval, destructie en dood, is de roman binnen het hele traject van The Voyage een stadium dat een noodzakelijke voorwaarde inhoudt voor de loutering die ondergaan kan worden na de hellevaart. Het lange, lyrische verhaal The Forest Path to the Spring, waaraan Lowry in Canada werkte, betekende voor hem een doorbraak. Hij beschouwde het als een van de beste dingen die hij had geschreven. Het thema van de wedergeboorte en de beschrijving van een echtpaar dat een idyllisch bestaan in harmonie met de natuur probeert op te bouwen, vormen de pijlers waarop dit verhaal is gebouwd. Hij noemde het een ‘voorafschaduwing’ van een roman die Eridanuszou gaan heten en het paradijselijk Eden zou beschrijven, waarvan de Consul in Onder de vulkaan droomde. | |
MetafictieLowry werkte voortdurend aan alle onderdelen van zijn levensproject. Hij bleefonderdelen herschrijven, uitbreiden en bewerken. In de loop van dat proces ontwikkelde hij een idee, dat uitgroeide tot een obsessie. Onder de vulkaan en de andere romans waren fictionaliseringen van het leven van de hoofdpersoon van de hele cyclus: de schrijver Sigbjørn Wilderness. Deze Wilderness beschreef zichzelf dus in zijn eigen romans (waaronder Onder de vulkaan), maar tegelijkertijd was hij het product van de verbeelding van de schrijver van de hele cyclus. Lowry raakte bevangen | |
[pagina 54]
| |
van het idee dat zijn cyclus doordrongen moest zijn van het feit dat het leven in kunst kan veranderen, die op zijn beurt weer het leven vormgeeft, een metamorfose van ‘life-into-art-into-life’. Lowry zag zijn protagonist niet als een conventioneel romanpersonage, maar eerder als het onbewuste van de schrijver van The Voyage. Onder invloed van José Ortega y Gasset's Toward a Philosophy of History beschouwde hij de mens als een romanschrijver die zijn eigen leven ontwerpt. Hij citeert de filosoof in een briefGa naar eindnoot5.: ‘Is human life in its most human dimension a work of fiction? Is man a sort of novelist of himself who conceives the fanciful figure of a personage with its unreal occupations and then, for the sake of converting it into reality, does all things he does - and becomes an engineer?’ Door de vele paralellen die voorkomen tussen de levens van de personages van de afzonderlijke delen van The Voyage, zou er een werk ontstaan dat niet zozeer gedragen werd door consistente karakters, maar veeleer door ‘gedepersonaliseerde centra van bewustzijn, die we ook aantreffen in romans als Tristram Shandy, Finnegans Wake en Gravity's Rainbow’Ga naar eindnoot6.. Sigbjørn Wilderness is dus niet zozeer de concrete schrijver van Onder de vulkaan, alswel een personage wiens leven gespiegeldwordt in dat van de Consul en in dat van Lowry zelf. The Voyage moest een beschrijving worden van een bewustzijn dat zich voortdurend vernieuwt door initiaties, beproevingen en overwinningen, zich met zijn verleden verzoent en zijn eigen toekomst schept. De geschiedenis van de Consul weerspiegelt de Faust van Marlowe, die te gronde gaat, maar de protagonist van de hele cyclus zou eerder op Goethe's Faust lijken, een Faust die uiteindelijk gered wordt. Lowry's expansieve manier van werken en zijn dood op zevenenveertigjarige leeftijd door een overdosis slaaptabletten zorgden ervoor dat zijn project niet in de verste verte voltooid werd. Hans Dekkers (1954) publiceerde de romans begrafenis van de sardine (1994) en Black-out (1997). |
|