Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 48]

Josje Kraamer
Ik dacht: ik ben geen mens
Over enkele romans van John Banville

Op het achterplat van de Nederlandse vertaling van de roman Mefisto (1986) van de Ierse schrijver John Banville wordt uitgelegd dat de hoofdpersoon, Gabriel Swan, zich schuldig maakt aan ‘de faustische pretentie dat het wereldgeheim in een glanzende wiskundige formule te vangen is’, maar - zo vervolgt de flaptekst - hij ‘moet uiteindelijk bekennen dat zijn formule tegenover de werkelijkheid te kort schiet’. Op zichzelf is het niet onwaar wat hier wordt beweerd, maar het thema van de faustische pretentie dat kennis te vangen is als je er maar wat voor inlevert, is op een aanmerkelijk complexere wijze op bijna iedere bladzijde van het oeuvre van Banville aanwezig. De pretentie van de personages van Banville, dat zij aan geheime kennis kunnen komen namelijk, vloeit voort uit het gegeven dat zij erachter komen dat zij slechts personages in een romantekst zijn - de geheime kennis heeft dus ook nog eens een bijzonder karakter -, en het schokkende besef hiervan heeft prompt tot gevolg dat zij tegen hun schepper, de schrijver, in opstand komen. Dit thema is het nadrukkelijkst aanwezig in een drie jaar ná Mefisto verschenen roman, namelijk het voor de Booker Prize genomineerde The Book of Evidence, dat in 1990 in vertaling bij Meulenhoff verscheen onder de titel Het boek der getuigenis.

Onmens

In Het boek der getuigenis omschrijft de hoofdpersoon Frederick Montgomery zichzelf als ‘Jean-Jacques de ontwikkelde moordenaar’ en schrijft hij zijn bekentenissen - hij heeft een schilderij geroofd en het dienstmeisje Josephine Bell ontvoerd en vermoord -op in één lang en ironisch mea culpa. Frederick slaat niet de toon aan van een berouwvolle zondaar, maar van iemand die iemand anders aanklaagt, namelijk zijn schepper. Frederick werpt daarbij een blik achter de schermen van de tekst waarin hij gevangenzit en leert zijn werkelijke identiteit op een verontrustende wijze kennen. Door de loop van de roman heen krijgt hij last van een groeiend besef van onechtheid. Hij leert zichzelf kennen als een papieren constructie, ja: hij beschouwt zichzelf tegen het einde van het boek niet in figuurlijke, maar in letterlijke zin als een onmens. Dit inzicht krijgt geleidelijk gestalte. Mist Frederick in het begin van de roman ‘een bepaalde hechtheid, een er-zijn’, verderop in de tekst meent hij ‘nooit helemaal aanwezig’ te zijn en een vijftigtal bladzijden later beschouwt hij zichzelf als ‘de mistroostige held in een Russische roman’. Deze overwegingen culmineren uiteindelijk in de opmerking: ‘Ik dacht: ik ben geen mens.’

Het inzicht van Frederick dat hij niet meer is dan een personage in een tekst én de moeite die hij heeft met de bij die rol passende bescheidenheid (je doet als romanpersonage immers wat je schepper, de schrijver, van je vraagt en meer niet) wordt in Het boek der getuigenis intertekstueel gekoppeld aan het bijbelboek Genesis, en dan in het bijzonder aan het verhaal van de zondeval. Voordat Frederick overgaat tot de schilderijenroof in het huis van de familie Behrens (een roof die uiteindelijk uitmondt in de moord op het dienstmeisje), meent hij het rustieke geluid van de hof van Eden te horen in de volgende anachronistisch aandoende passage: ‘Ergens ver weg op de akkers was een tractor aan het werk, hij maakte een soezerig, brommend geluid dat de stem van de zomer zelf leek, ik hoor het nog, dat verre, zwakke lied van vóór de zondeval.’ Adam had geen tractor, maar de gedachte van Frederick is niet zo vreemd, want beelden die ontleend zijn aan het boerenleven passen in het traditionele beeld dat er bestaat van de hof van Eden.

Na de uitvoering van de roof, de ontvoering en de moord worden in Het boek der getuigenis de situaties en gevoelens zoals die in Genesis worden beschreven op de voet gevolgd. Een van de bijzonderheden van de hof van Eden was dat de mens er frank en vrij, en zonder schaamte naakt rondstapte, een schaamte die wél werd gevoeld ná de zondeval. Een gevoel dat Frederick na zijn misdaden ook kent: ‘Dit was de wereld

[p. 49]

waarin ik van nu af aan moest leven, in dit schroeiende, onontkoombare licht. Ik keek naar mezelf en merkte dat ik naakt was.’ Frederick is vervreemd van de wereld en wat rest is: ‘Niets. Alleen de schaamte’ -zoals de laatste regel van Het boek der getuigenis luidt.

Verboden kennis

De overeenkomsten tussen Het boek der getuigenis en het bijbelse verhaal van de zondeval gaan dieper dan enkele parallellen. Wat er in Genesis gebeurt, is dat de mens verleid door de duivel en door vruchten te eten van de boom van kennis van goed en kwaad beslag weet te leggen op kennis die de schepper toebehoort; de zonde die de mens begaat, bestaat er kortom uit dat hij zich op gelijke hoogte als zijn schepper probeert te werken. Frederick Montgomery weet zich op de een of andere wijze ook toegang te verschaffen tot kennis die niet hem maar zijn schepper toebehoort: hij komt erachter dat hij een romanpersonage is, dat hij als het ware bestuurd wordt. Van de weeromstuit werpt hij het vraagstuk van de vrije wil op:

Ik dacht altijd, net als iedereen, dat ik zelf de loop van mijn leven bepaalde, op grond van mijn eigen beslissingen, maar geleidelijk aan, naarmate ik meer verleden verzamelde om op terug te kijken, besefte ik dat ik de dingen die ik deed, had gedaan omdat ik niet anders kon. [...] Ik vraag alleen, met alle respect, of het mogelijk is vast te houden aan het beginsel van morele schuld wanneer je het denkbeeld van de vrije wil eenmaal hebt losgelaten.

Frederick verwijst wat betreft zijn eventuele schuld eventuele aanklagers als het ware door naar zijn schepper.

Tevens beschouwt hij zichzelf, doordat hij beslag heeft weten te leggen op verboden kennis, als de gelijke van zijn schepper: zijn medepersonages beschouwt hij niet langer als zijn gelijken, maar inderdaad als dat wat ze zijn: personages, constructies dus, levenloze poppen. Over zijn echtgenote Daphne merkt hij op: ‘altijd als ik haar naakt zag wilde ik haar strelen, zoals ik een beeldhouwwerk zou willen strelen’; over zijn moeder merkt hij op dat ze onmogelijk knap was, ‘een beetje in de trant van de Romeinse oudheid, als een marmeren beeld aan de overkant van een gazon’; en als hij Josephine Bell vermoordt, heet het: ‘Toen ik haar voor de eerste keer sloeg verwachtte ik de scherpe, heldere knal van staal op bot te horen, maar het was eerder alsof ik klei raakte of harde stopverf.’

Echt en onecht

Terwijl Frederick aan zijn medepersonages minder waarde toekent, waardeert hij de kunstwerken die in Het boek der getuigenis een rol spelen op een merkwaardige manier op. Het meisje dat is afgebeeld op het schilderij dat hij rooft, wekt in hem scheppingsaspiraties: ‘Het is alsof zij me vraagt haar tot leven te brengen.’ Frederick slaat de kunst (schilderijen) waarmee hij is omringd hoger aan dan het leven (zijn vrouw, het dienstmeisje). Waar hij de neiging heeft zijn medepersonages als ledenpoppen af te schilderen, beschrijft hij figuren op schilderijen juist als uiterst energiek: ‘Een van de figuren op de Fragonard, een in zijde geklede dame met blauwe ogen en een vlezige onderlip, sloeg mij zijdelings gade met wat een uitdrukking van ontstelde maar levendige beschouwing leek.’

Frederick raakt uiteindelijk volledig met zichzelf en zijn omgeving in de knoop, het inzicht dat hij over zijn eigen zijnstoestand verwerft - namelijk: dat hij een personage in een roman is -is te groot voor hem. Zijn wereld is niet langer stabiel en hij kan echt niet meer van onecht onderscheiden, en ook het verschil tussen dood en leven verdwijnt. Frederickweet niet meer wie hij hoger moet aanslaan: een vrouw op een schilderij of een vrouw ‘in het echt’, en hij weet ook niet meer wat hij van zichzelf moet denken. Hij begint zich steeds minder op zijn gemak te voelen in een hem vreemde wereld.

Alle personages weten wat hen in de romanwereld van Het boek der getuigenis te doen staat, alleen Frederick weet het niet. Wanneer hij uiteindelijk in de handboeien wordt geslagen ervaart hij dit dan ook als een paradoxaal gevoel van bevrijding, ‘alsof deze staat natuurlijker was dan die van onbeperkte vrijheid’. En dat is natuurlijk ook zo. Frederick vervalt immers weer in zijn rol van gezagsgetrouw personage: ‘Ik hoefde niet meer weg te rennen, hoefde me niet meer te verstoppen en te wachten, hoefde geen beslissingen meer te nemen.’

In Het boek der getuigenis wordt Frederick uiteindelijk

[p. 50]

niet tot leven gewekt, steekt hij zijn schepper niet langer naar de kroon: ‘[Ik was] niet meer helemaal een mens. Ik haast mij te zeggen dat dit mij volledig correct leek, dat het, in mijn geval althans, een soort rechtzetting leek, een officiële, uiterlijke definitie van wat altijd al het geval was geweest.’

De wereld als museum

Wat Het boek der getuigenis een opmerkelijke roman maakt binnen het oeuvre van Banville is dat de hoofdpersoon op eigen kracht op zoek gaat naar en beslag weet te leggen op ‘verboden kennis’. In andere boeken worden zij hiertoe verleid door een duivelse figuur, een mefisto, zoals in de roman met die naam -het hier al genoemde en in 1986 verschenen Mefisto; waarin de roodharige Felix die rol op zich neemt -, maar zoals ook in de meest recente roman van Banville: The Untouchable (bij uitgeverij Atlas in vertaling verschenen onder de titel De onaanraakbare), waarin hoofdpersoon Victor Maskell voor zijn rol als dubbelspion kiest als hij hiertoe definitief wordt aangezet door wederom een enigmatische Felix: Felix Hartmann, ‘een Hongaar van Duitse en Slavische af komst’.

Verder spelen alle motieven weer een rol die dat ook in Het boek der getuigenis deden. Op een gegeven moment krijgt Victor Maskell zelfs eenzelfde verwijt te horen als Frederick Montgomery uit Het boek der getuigenis voor de voeten zou kunnen worden geworpen: ‘Het probleem met jou, Vic, [...] is dat je de wereld ziet als een reusachtig museum waarin te veel publiek is toegelaten.’ Net als Frederick beschouwt Victor zijn medepersonages als museumstukken en zoekt hij zijn gelijken tussen op schilderijen afgebeelde figuren. Zijn liefste bezit is dan ook een schilderij: De dood van Seneca van Poussin.

De eerste keer dat dit schilderij in De onaanraakbare wordt genoemd, legt Victor Maskell óók meteen een link met het bijbelse verhaal van de zondeval. Oog in oog met het schilderij is hij verbaasd door de afmetingen ervan: ‘Het effect is onthutsend, net als wanneer je de bijbel opslaat en ontdekt dat het hele verhaal van bijvoorbeeld de verbanning uit de hof van Eden in een handvol bijbelverzen wordt afgehandeld. [Het schilderij leek] een kort moment niet alleen kleiner van afmetingen maar ook van... hoe zal ik het noemen... substantie [...].’ Victor voelt prompt ‘een vreemde, kort vlammende pijnscheut’.

Het spel -als dit woord tenminste niet al te vrijblijvend klinkt - dat Banville met zijn personages speelt, is dat hij ze niet alleen allerlei concrete misdaden laat begaan (roof, ontvoering, moord, dubbelspionage), maar dat hij ze ook overtredingen laat begaan die meer abstract van aard zijn. Frederick en Victor krijgen kennis van zaken die ze niet aangaan (ze realiseren zich vroeg of laat dat ze personages in een roman zijn), en verder schatten ze hun medepersonages niet op waarde en óverschatten ze figuren op schilderijen. Ze komen daardoor naast hun eigen wereld te staan. Frederick merkt in Het boek der getuigenis op dat hij zich misplaatst voelt, want ‘alleen ik speelde geen rol’. Victor voelt zich de onaanraakbare waarnaar de titel van de roman die over hem gaat verwijst. Frederick wordt - tot zijn eigen opluchting - uiteindelijk in de boeien gesloten. Het schilderij De dood van Seneca, Victors kostbaarste bezit, blijkt vals te zijn. Victor ziet dan geen andere oplossing dan zelfmoord: ‘Door mijn hoofd of door mijn hart? Tja, dat is de vraag. Vader, de poort staat open.’ Als de wereld een groot museum is vol vervalsingen, dan kun je hem inderdaad maar beter zo snel mogelijk verlaten.

Gabriel Swan, het hoofdpersonage uit Mefisto, legt zich uiteindelijk ook bij de feiten neer en neemt zich voor niet meer ernaar te streven het wereldgeheim in een glanzende wiskundige formule te vangen: ‘Ik zal niet meer doen zoals vroeger. Nee. In de toekomst zal ik de dingen, zal ik proberen de dingen over te laten aan het toeval.’ Wat Gabriel toeval noemt, is natuurlijk in werkelijkheid de schrijvershand van John Banville, die, hoewel onzichtbaar, overal aanwezig is.

Josje Kraamer (1964) is redacteur van BZZLLETIN.