Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 75]

Reprise
Yves van Kempen

Rome

In de zomer van 1967 kwam ik in Rome aan op Campo dei Fiori. Om precies te zijn in trattoria Da Francesco waar Mauro oberde in het eethuis van zijn ouders. Dat was nog in de tijd waarin de stamgasten hun eigenbereide stoofpotje in het fornuis mochten opwarmen om het vervolgens met de nodige luidruchtigheid aan een van de tafels smakelijk te verorberen. Alleen de wijn kwam van het huis zelf en werd afgerekend.

Daar at ik voor het eerst pollo alla Romana, petto di vitello, involtini in salsa rossa, zuccine ripieni en coda alla vaccinara en meer van die typisch Romeinse gerechten, allemaal huisbereid. De fijnproever Frederico Fellini was er met zijn vrienden een regelmatige gast, zonder twijfel vanwege het bijzondere van deze originele volkskeuken. Dat was genieten in die dagen, dit eten in de buitenlucht, omringd door de zwoele hitte van een de late augustusavond, met onder handbereik een tintelend glas koele wijn, gerijpt in de bergen uit de omgeving van de stad - witte Frascati. Terwijl de nacht over Rome viel, versomberde op het midden van het plein de gestalte van een bronzen monnik met kap, een standbeeld van de dominicaner monnik Giordano Bruno dat er in 1887 werd neergezet door een van de weinige anti-kerkelijke regeringen die Rome ooit kende, ongetwijfeld om het Vaticaan te pesten. Het kunstwerk herinnert aan zijn terechtstelling in 1600 en draagt het opschrift: A Bruno - il secoio da lui divinato -qui dove il rogo arse: Aan Bruno -het tijdperk door hem voorzien - hier waar de brandstapel laaide. De naam van deze kerkelijke vrijdenker met zijn voor die tijd ketterse opvattingen, was toen nieuw voor me. Sindsdien volg ik van deze in 1548 te Nola geboren Zuiditaliaan het spoor terug. Bruno was een veellezer met een filosofische belangstelling. Behalve de klassieken en de canonieke teksten kreeg hij ook een hele bibliotheek aan speculatieve opvattingen onder ogen die daar dwars tegen in gingen. Hij ving een vleug op van de toen uiterst moderne Copernicaanse ideeën en koketteerde er openlijk mee. Voordat zijn kloosterorde hem daarop (bestraffend) kon aanspreken, was de geslepen monnik alweer de Alpen over op weg naar Engeland. Toch mocht die vlucht niet baten, de inquisitie wist hem uiteindelijk te vinden met als resultaat zijn hierboven beschreven tragisch einde.

Bruno'sverblijf in Engeland duurde slechts kort, tweeëneenhalf jaar, maar het waren wel uiterst vruchtbare jaren waarin hij onder meer zijn literair veel geroemde Cena de le Ceneri (Aswoensdag-maal) schreef. Bruno verenigt de literatuur en wetenschap van zijn tijd in zich, een belangstelling die hij weet te delen met de beste geesten uit zijn spirituele omgeving Frances A. Yates richt in zijn fascinerende studie De Geheugenkunst (1966) zijn volle aandacht op Bruno's opvattingen over de techniek van het geheugen.

Terug van dit Romebezoek begon ik over de stad te lezen, het eerst Bertus Aafjes' Een voetreis naar Rome en daaruit vooral de passage over het plein dat ik inmiddels zo goed had leren kennen: ‘Komt gij ooit op uw reis in Rome, ga het Campo dei Fiori zien.’ Het Campo dat hij zich herinnert, strekt zich vooral uit naar de vele gezellige straatjes en pleintjes in de omgeving ervan, waar Oek de Jong in Opwaaiende zomerjurken (1979) zijn hoofdpersoon Edo laat neerstijken in een goedkoop hotelletje. Vanuit zijn kamer met balkon heeft Edo daar de mogelijkheid ‘de tentzeilen van de marktkramen op de Campo dei Fiori’ te zien. Dit gebied biedt de aanblik van een overvolle rommelmarkt, of om het zo typisch, vederlicht gerijm van Aafjes te citeren, dit is het terrein: ‘Van snuffelaars naar snuisterij,/Die hen, na wat loven en bieden,/Kopen voor een appel en een ei./De uitgelezenste meesterwerken/Ziet men tussen het oud roest staan,/Kortelings uit gesloopte kerken/Zo maar als afbraak weggedaan.’ Op een steenworp hiervandaan, in de Via Caetani, wordt voorjaar

[p. 76]

1978 de vermoorde Aldo Moro teruggevonden in een Renaultje, de christen-democratische politicus die naarmate de novelle vordert het denken van de hoofdpersoon uit Nicolaas Matsiers' De eeuwige stad meer en meer in beslag zal nemen.

Mijn Campo is een ander, is dat van de kleurrijke groente- en fruitmarkt met hier en daar een kraam voor bloemen en tweedehands kleren, waar de moeder van Mauro haar ingrediënten inkocht die ze in de maaltijden voor haar middag- en avondmaalsgasten verwerkte. Het Romeinse levenstempo is hier na eeuwen nog onveranderd gebleven. Verschillende tijden stoten op deze plek op elkaar, dat maakt haar zo boeiend. De markt ligt in het hart van het Rome uit de renaissancetijd, vormt het centrum van een typisch middeleeuws stratenplan waarvan de fundamenten bestaan uit de resten van het Theater van Pompeius, het toneelbouwwerk waar de komedianten uit de dagen van de keizers zich zo volledig thuis voelden bij de presentatie van hun ludi scenici, de naar Grieks model gesneden tragedies en komedies.

In deze contreien ook werd de reusachtige Hercules gevonden die inmiddels een prominente plaats heeft gekregen in het Vaticaans Museum. Dat was een orakelbeeld waar - zij het met enige moeite - een niet al te fors uitgevallen persoon in kon klimmen via een opening in de achterkant van het hoofd. In 1864 werd deze act nog eens gedemonstreerd in aanwezigheid van enkele prominenten uit de stad. Een jonge beeldhouwer perste zich het beeld binnen en ging een dialoog aan met een van de toeschouwers. Omstander Lanciani beschreef het effect met de volgende woorden: ‘Het geluid van zijn stem was werkelijk indrukwekkend en bijna bovennatuurlijk, toen hij de vragen, die hem gesteld werden, beantwoordde!' Zo werden mensen goden.

Wie vanuit de kakelbonte drukte op en rondom Campo dei Fiori de wereld van De Komedianten (1917) binnenstapt, de jammer genoeg zo verontachtzaamde historische roman van Louis Couperus over zijn geliefde Rome, overbrugt eeuwen, maar zet in feite slechts een kleine stap, zo nauw sluiten beide sferen nog steeds op elkaar aan. Het boek speelt in de eerste eeuw na Christus tijdens het tiranniek bewind van keizer Domitianus, een meelijwekkende figuur. Het oude centrum van de wereld, de stad Jeruzalem, is verwoest en de Germanen zijn vooralsnog gepacificeerd. Rome is de nieuwe wereldstad en baadt zich in de lente. Het seizoen lijkt extra glans te geven aan de macht en de betekenis van de stad. Toch ruikt het in de nauwe steegjes en open pleinen, waar tafelschuimers en senatoren, parasieten, moordenaars en schichtige hovelingen rondzwerven, reeds naar verval en bederf. Twee kenmerken van neergang waar Louis Couperus wel raad mee wist. Ze prikkelden zijn fantasie altijd bovenmatig, en dat doen ze nu opnieuw. Misschien wel daarom rekende hij deze roman tot een van zijn beste boeken. Wanneer hem namelijk vlak voor zijn dood in 1923 wordt gevraagd welke van zijn boeken hem het dierbaarst zijn, antwoordt hij: ‘Het zijn mijn antieke evocaties: De berg van licht, Iskander en De Komedianten.’

De oorsprong van De Komedianten ligt in het jaar 1916. Dan vertaalt Couperus het toneelstuk Tweelingsbroeders van de Romeinse schrijver Plautus. Hij heeft inmiddels voorgoed afscheid genomen van de Haagse kringen waar hij zo goed in thuis was. Meer dan dat zelfs: hij heeft ermee afgerekend in zijn zeer bewonderde romans De hoeken der kleine zielen (1901-1903) en Van oude menschen, de dingen die voorbijgaan (1906). Alle deernis die er uit dit werk spreekt ten spijt, is die afrekening zo volkomen dat deze schijnwereld hem geen stof meer te bieden heeft. De antieken beginnen hem nu steeds meer te interesseren en te boeien. Couperus maakt ze zelfs onderwerp van zeer gedegen studie. Want hoewel de mythe wil dat Couperus een zorgeloze dandy was die het liefst over de Promenade des Anglais van Nice flaneerde - een mythe die overigens door de auteur zelf in het leven was geroepen - is het tegendeel eerder waar. Hij was vooral een noeste werker, iemand ook met een kos-mopolitische belangstelling, die zich al lezend en studerend een verbazingwekkende kennis van de oudheid had eigen gemaakt.

De antieke wereld ging hem vooral aan het hart vanwege het androgyne en dyonisische karaker ervan. Voor Couperus is de wereld van de oudheid synoniem met zaken als bevrijding en vrijheid, levensvreugde, genot, wijsgerige aanvaarding van het onvermijdelijke en verfijnde decadentie. Daarbij had de oudheid in zijn ogen schoonheid, en schoonheid is voor Couperus een bezield begrip, een baken dat hem houvast

[p. 77]

gaf in zijn strijd met de geestdodende werkelijkheid en de allesvernietigende tijd. Hij was ervan overtuigd dat aan de zinloosheid van het bestaan slechts viel te ontkomen in de zuivere schoonheid van de tijdloze kunst. Alleen in de verbeelding van die wereld, zo totaal verschillend van het benauwende gekrakeel der kleine zielen kon hij zichzelf zijn. De antieken interesseren hem derhalve niet in de eerste plaats literairhistorisch, maar eerder psychologisch: hij beschouwde de oudheid als een tijdperk waarin het androgyne element sociaal geïntegreerd was. Deze heidense wereld idealiseert hij tot een seksueel verdraagzame, en daarom humane maatschappij, de enige die er volgens hem ooit heeft bestaan.

Vanuit dit perspectief creëert hij zijn ‘komedianten’, de wondermooie tweeling Cecilus en Cecilianus, twee ‘blonde ventjes’, zestien jaar oud, twee ‘bluffertjes’, of zoals hij in een brief schreef, ‘twee ondeugende bengels’ die deel uitmaken van een rondtrekkend toneelgezelschap. In hen leeft de amateurtoneelspeler die hij ooit zelfwas zich volledig uit. Door hun ogen laat hij de lezer het Rome zien waarin hij het liefst had geleefd. Want hoezeer de intrige ook rondom deze ‘knapen’ is gebouwd. De Komedianten is allereerst een boek over de Romeinse metropool, misschien wel de eerste stadsroman in onze literatuur. In zijn oeuvre valt de roman daarbij op doordat hij in een soberder taal is geschreven dan zijn andere werk.

Rome is op het moment dat het verhaal begint in de ban van de Magalezia, een weekvan feesten en spelen. Het is april. In het Theater van Pompeius zullen Scenische Spelen worden opgevoerd en daarvoor is de zesentwintig man sterke troep van Lavinius Gabinius naar de keizerlijke stad gehaald om er De Bacchides van Plautus op te voeren. In het Colosseum en het Circus Maximus staan allerlei atletiekwedstrijden op het programma en de stad zindert van opwinding en bedrijvigheid.

De roman kent een bijna filmische opening. Terwijl het buiten stortregent, kruipt in de taveerne van Nilus een roezemoezende menigte eters en drinkers op elkaar. Het is een bont gezelschap dat daar bij elkaar zit, ligt en over elkaar heen hangt, op de grond, op bedden, stoelen en banken: dieven en moordenaars, hoeren, matrozen uit Ostia, beulen, Gallen en weggelopen slaven die gedetailleerd en met het nodige plezier geportretteerd worden, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de manier waarop Nigrina, de beroemde vechtbazin uit de arena die later vermoord zal worden, is neergezet: ‘Hare bewegingen waren forsch en mannelijk: wijdbeens gezeten, de borst bombeerend, de zware armen van het lichaam af, zoog zij hare worstjes met een aanstellerij van manieren des volks, kwakte de schilletjes op haar aarden bord en slurpte zuigend aan haar kroes.’ Nilus heeft er stevig de wind onder, vooral omdat hij voorbeeldig is in de manier waarop hij zijn klanten behandelt. Als elke herbergier die weet hoe zijn klanten benaderd willen worden, minacht hij ze. Als de komedianten van dominus-gregis Lavinius Gabinius zijn eethuis binnenvallen, komt de geschiedenis pas goed op gang. De twee sterspelers Cecilius en Cecilianus zijn er dan even niet bij, ze zwerven nog door donker Rome, de weg kwijt, maar daar gaat het nu juist om. Couperus gebruikt de tweeling die voor het eerst de grote metropool bezoekt om de lezer rond te leiden door zijn Rome. Dankzij hun jeunesse veroveren zij stormenderhand de stad. Zij hebben maar nauwelijks hun eerste verkenning achter de rug of ze maken al hun entree in de literaire kringen van Plinius de Jonge in de nabij gelegen havenstad Ostia, waar ze met de fine fleur het Romeinse leven in aanraking komen. Grote namen horen daarbij, zoals die van de epigrammendichter Martialis, de jonge geschiedschrijver Suetonius, de satiricus Juvenalis, Plinius' voogd Verginius Rufus en Tacitus, die de geschiedenis van deze ‘vreeselijke tijd’ te boek zal stellen. Het zullen evenzovele inspiratiebronnen van Couperus zelf zijn geweest.

Cecilius en Cecilianus blijven het spektakel vaart geven. In een wervelende beweging, voortgestuwd door beschrijvingen van mensen en architectuur waarin close-ups en massascènes elkaar voortdurend afwisselen, gaat het met hen door straten en stegen van het oude centrum, langs pleinen en voorname bouwwerken zoals die van het Forum Romanum en natuurlijk, want daar is het allemaal om begonnen, het Theater van Pompeius. Daar zijn we ooggetuige hoe het inmiddels volstroomt: ‘Velen hadden kussens meê, lage schabellen; groepen formeerden zich reeds; er werd geroepen, gewenkt: kom hier; kom hier! Drie half ronde praecinctiones doorsneden de cuneï met breede corridors; die corridors werden op hun beurt gesne-

[p. 78]

den door zeven trappen: stralen gelijk, getrokken uit een middenpunt, door den halfcirkel heen des Theaters. Bleef de orchestra, en waar de Senatoren zouden zitten, bleven de eerste veertien rijen, de ridder-banken, nog leêg, de verdere ruimte, de cavea vulde zich, meer en meer. Nu was in minder dan éen uur tijds de geheele cavea vol: een kleine veertig-duizend toeschouwers zaten op elkaâr gepakt en maakten het zich gemakkelijk. Geroezemoes als in een bijenkorf, waarboven een luid gedruisch van stemmen: vreugde van wie daar zat, teleurstelling van wie geen plaats meer vond; veertigduizend plaatsen waren gauw ingenomen, als het de eerste dag der Megalezia was! In de poorten verdrong zich nu kwaad de opgeslorpte massa, want het Monster van Schoonheid was al verzadigd... En noode keerden de teleurgestelden om...’ Natuurlijk zitten daar eveneens op rij die andere senatoren, de grote vertegenwoordigers van de schoonheid, door Martialis van enig commentaar voorzien. Niet toevallig hij, mag je veronderstellen, want als dichter heeft Martialis zich vooral faam verworven met zijn rake typeringen van de mens als vertegenwoordigervan een onthutsende realiteit, van de ‘kleine zielen’ uit de samenleving. Hij heeft nog het meest belangstelling voor de vulgaire kant van het leven. In zijn epigrammen wemelt het van figuren die de bruisende metropool kleur gaven: schooiers, armeluizen en verwaande rijke stinkerds, opscheppers, homoseksuelen, slampampers, kinderen, grijsaards, drinkebroers, parasieten en hoeren.

Martialis begint zijn karakteriseringen met Suetonius die hij een ‘droge ziel’ noemt en dan gaat het verder: ‘-Tacitus, de melancholie, Juvenalis, de verbitterdheid om hun tijd... Verginius Rufus, de antieke Romeinsche voornaamheid... Frontius, de brave soldaat met verborgen dichterziel...Plinius, Plinius is wien ik bemin en bewonder... Hij begrijpt alles, hij verontschuldigt àlles bijna, en hij zelve is zo hoog en eenvoudig en rein... O, beminnelijke ziel!... En ik... De onverbeterlijke levensgenieter...! Waarom niet?’ Met die typering over zichzelf maakt Martialis zich tot een masker van de man die schrijver is van De komedianten.

Couperus' bewondering voor de komediant is meerledig, ze houdt verband met zijn fascinatie voor noodlot, metamorfose, reïncarnatie en decadentie. Zoals Couperus het ziet, hebben komedianten een dubbel-karakter en beleven ze een schizofrene wereld. Zich er volledig van bewust dat het hun lot is minderwaardige schepsels te blijven, veranderen de taal van de onsterfelijke dichters, de schmink en de verkleedpartijen hun aanzien totaal en excelleren zij in voor de gewone mens ontoegankelijke sferen. Zo veranderen Cecilius en Cecilianus wanneer zij zich opmaken voor hun rol in De Bacchides achtereenvolgens van bengels in toneelspelers, dan in Griekse hetaeren om ten slotte van broers zusters te worden. Ze zijn archaïsch en toch modern omdat ze de nieuwe emoties in het oude zoeken, merkt Martialis ergens op en concludeert dan: ‘Zij beelden geheel en al onze eeuw uit, die moê is van alles en zichzelf zoekt, zoekt, zoekt, zelfs in ons Verleden!’ Met Couperus was het inmiddels niet anders. Het verleden was gemaskeerd als zijn eigen tijd voorgoed zijn heden binnengedrongen.

Onlangs verscheen bij het Letterkundig Museum in Den Haag Met Louis Couperus op tournee. Voordrachten uit eigen werk 1915-1923 in recensies, brieven en andere documenten. Bezorgd door H.T.M. van Vliet. Bert Bakker gaf Frances A. Yates' De geheugenkunst (1988) uit. Een voetreis naar Rome (1946) van Bertus Aafjes en Opwaaiende zomerjurken (1979) van Oek de jong verschenen bij Meulenhoff. Bij Querido verscheen De eeuwige stad (1982) van Nicolaas Matsier. Ook Louis Couperus. Een biografie (1987) van F.L. Bastet verscheen bij Querido. De Komedianten (1917) is te vinden in hetverzameld werk van Couperus; het verscheen in 1968 in een afzonderlijke uitgave bij Athenaeum-Polak & Van Gennep. De Italiaanse keuken. Meer dan 300 authentieke recepten (1992) van Claudio Roden wordt uitgegeven door BZZTôH.