Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 72]

Arie Storm
Vader gaat niet op reis
over Blauw Curaçao van Kees 't Hart

Michaël Zeeman schreef in het jubileumnummer van het literaire tijdschrift Optima (nr. 50, maart 1996) onder meer het volgende: ‘wie de moed heeft na te lezen wat de doodvermoeide jury's van Libris en Gouden Uil-prijs dit jaar op hun lijstje hebben gezet, weet dat in die kringen het optimale [...] tot taboe verklaard is. Waar het hun precies om begonnen is laat zich niet meer achterhalen, het moet iets met gemak en hersenloosheid te maken hebben, met een gezapige voorkeur voor het laissez-faire, die nog slechts getuigt van een peilloze verveling.’

Ook Max Pam ergerde zich in zijn column in NRC Handelsblad van 27 februari 1998 aan de keuze die door een beroepsjury uit het boekenaanbod is gemaakt. Pam deelde mee dat het boek dat hem het afgelopen jaar het meeste plezier heeft bezorgd De grot van Tim Krabbé is en dus keek hij ervan op dat deze roman niet op de shortlist (Pam vergist zich: hij bedoelt longlist) van de Libris-prijs stond. Pam: ‘Het hoort volgens de jury dus niet tot de 25 beste boeken die in 1997 in de Nederlandse taal zijn geschreven.’ Pam zoekt de oorzaak van de in zijn ogen merkwaardige selectie niet in de hersenloosheid van de juryleden, noch in hun vermoeidheid, maar in het volgende: ‘Literatuur in Nederland mag geen vaart hebben. Zij moet eerder een beetje tobberig zijn. Literatuur in Nederland is niet iets componeren en construeren, het is meer getuigenis afleggen van een diep doorvoeld menselijk probleem.’

Al met al is er enige onvrede aan het ontstaan over de boeken die door de jury's van grote commerciële prijzen worden uitverkoren om op short- of longlisten te mogen figureren. Om dergelijke teleurstellingen als die van Zeeman en Pam te voorkomen kan men beter bij voorbaat bedenken wat de selectiecriteria zijn die door de beroepsjury's worden aangelegd. Het zijn er drie.

Ten eerste wordt bekeken tot welk genre een boek moet worden gerekend. Valt er met geen mogelijkheid te bepalen of een boek een roman, een verhalenbundel, een dichtbundel, een autobiografie of een essaybundel is, dan wordt het genomineerd. Een roman waarin essayistische uitstapjes worden gemaakt maakt überhaupt meer kans om te worden genomineerd dan een roman waarin dit niet gebeurt. De verklaring hiervoor is eenvoudig: beroepsjury's worden gedomineerd door literatuurcritici die over het algemeen zelf geen fictie schrijven en die dan ook de essayistiek als het belangrijkste genre beschouwen omdat ze dat min of meer zelf bedrijven.

Ten tweede wordt er gekeken of auteurs naast hun romans veel stukken schrijven in belangrijke kranten en/of weekbladen. Is dat het geval, dan wordt het boek van de auteur in kwestie ook genomineerd. Daarmee slaan de beroepsjuryleden twee vliegen in één klap: ze nomineren auteurs die blijkbaar op essayistisch gebied aan de weg weten te timmeren (zie het eerste criterium) en ze nomineren auteurs die in het literaire circuit tot de opinieleiders kunnen worden gerekend, en dan zit je altijd goed.

Het derde en laatste criterium dat wordt gehanteerd is al aangestipt door Pam: de romans die worden genomineerd moeten populair zijn bij een groot publiek en het grote publiek leest het liefst boeken waarin op een rechtstreekse manier getuigenis wordt afgelegd van een diep doorvoeld menselijk probleem. Daarbij moet bij voorkeur vanuit een losersperspectief het diep doorvoelde menselijke probleem worden beschreven, een perspectief dat al in de titel tot uitdrukking kan worden gebracht.

Proza als levensbegeleiding

Dat het in de mode is in romans een diep doorvoeld menselijk probleem zo rechtstreeks mogelijk te behandelen en dat dit op allerlei manieren ook nog wordt gehonoreerd, vormt de voornaamste bedreiging van de literatuur. Auteurs schrijven heel direct

[p. 73]

over zo'n probleem, zonder de omweg van de literatuur, en gooien in interviews dergelijke zaken ook met veel graagte ter tafel. Een interview met een schrijver ontaardt steeds vaker in ontboezemingen over door wiegendood gestorven baby's, vroeggestorven echtgenoten, enge ziektes en getuigenissen van hoe zware depressies met pillen succesvol kunnen worden bestreden. Je hoeft schrijvers tegenwoordig niet meer persoonlijk te kennen om erachter te komen wie van hen weduwnaar of weduwe zijn, wie er in een gesticht hebben gezeten, wie heel vlug woorden achterstevoren kunnen uitspreken of wie van hen onder psychiatrische of doktersbehandeling staan.

Lezers hunkeren naar dergelijke gegevens. Katja de Bruin noteerde in de VPRO-gids (nr. 10, 1998) naar aanleiding van een bezoekje aan een leesclubje in Haaksbergen: ‘In hoeverre zou dit boek autobiografisch zijn, zou de schrijfster zelf ook een dochter hebben, vraagt iemand zich af.’ Alsof dat soort kennis ook maar iets zou toevoegen aan de kwaliteiten van een roman. Maar goed, de dames zijn trouwe kijkers van het televisieprogramma van Hanneke Groenteman (‘om op ideeën te komen’) en worden door schrijvers bij uitstek in dit programma op hun wenken bediend. Schrijvers verschijnen op de televisie steeds vaker als priesters, therapeuten, samenwerkers, meelevers, komieken en milieudeskundigen, en dus eigenlijk nooit meer als schrijvers. Ik parafraseer hier Kees 't Hart, die in het essay ‘Voor de afgrond’ (gepubliceerd in De Revisor, nr. 5/6, 1994) verder onder meer opmerkte: ‘Poëzie [wat mij betreft kan hier ook proza worden gelezen, AS] dreigt alleen nog levensbegeleiding te zijn. Stervensbegeleiding. [...] Poëzie als therapie. Dichtbundels als verslaggeving van het leven zelf, een documentatie daarvan, gedichten die moeiteloos onder te brengen zijn in rubrieken als: Vader Op Reis, In Het Museum, Moeder Ziet Een Mooie Vogel, Alweer In Het Museum, Bij Vrienden Op Bezoek, De Kinderen Het Huis Uit, Ook Dichters Hebben Liefde Nodig, Was Het Overal Maar Een Beetje Stiller, Uit Kamperen, Moeder Heeft Een Nieuwe Vriend.’

Leesclubjesvrouwen

De roman Blauw Curaçao (1996) van Kees 't Hart kan worden beschouwd als een uiting van protest tegen de toenemende banalisering van de literatuur. In dit boek logeert een jongen van negentien met zijn moeder in het huis van een vriendin van zijn moeder. Deze twee vrouwen - de moeder en haar vriendin - worden door 't Hart neergezet als typische leden van een leesclubje, vrouwen dus die een beetje ongelukkig zijn en ‘met wie je, zelfs als je ze niet kende, medelijden mocht hebben, die hun leven begeleidden met boeken over andere vrouwen die er het liefst net zo als zij voorstonden en die ze daar in hun hart om haatten.’

Zulke vrouwen wonen in huizen die volgestouwd zijn met planten, en dus staan die planten in het huis van de vriendin van de moeder ‘op tafeltjes in vazen, op de grond in bruine bakken, tegen de wand, tussen de boekenkasten, groene slierten die het behang overwoekerden en waartussen slijmachtige vlekken glinsterden. Planten als vingers verwikkeld in obscene gebaren, lachwekkende mossculpturen waartussen minuscule wezens de hele dag de kamer in lagen te staren, reusachtige zwartgrijze bladeren [...], iedere dag een stukje hoger en wanhopiger, bijeengepropte varens in vuurrode vazen, treurig hangende gele en paarse bloemen en droogboeketten, lange staken met bruine pluizen erop.'

Het beeld wordt door 't Hart verder ingekleurd doordat hij de vrouwen een would-be sociale belangstelling meegeeft. Over de vriendin van de moeder wordt door de hoofdpersoon van Blauw Curaçao opgemerkt: ‘Ze had soms wel de toon van iemand die zich van grote afstand solidair weet met alle onderdrukten waar ook ter wereld en die zich tijdens een verblijf in een koloniaal gebied direct in folkloristische kleding zou hullen waar de plaatselijke bevolking zelf zich diep voor schaamde omdat de slavernij er symbolisch in werd uitgebeeld, of zich zou storten in de plaatselijke bestuurlijke en koloniale kringen omdat je van binnenuit ook veel kon bereiken.’

De vrouwen leggen verder een enorme bewustheid voor het milieu aan de dag (de toekomst van Nederland schetsen ze als ‘eentje met een drastisch toenemende asfaltering’) en om het beeld te vervolmaken wordt ten slotte de nationale voorzitster van de verenigde Nederlandse leesclubjes (koningin Beatrix) als running gag opgevoerd: ‘[Koningin Beatrix riep ons ertoe op] ons niet meer verlaten te voelen, ook niet onder moeilijke omstandigheden, ze had er ingewik-

[p. 74]

kelde toespraken over gehouden die ze in de praktijk bracht door zichzelf midden tussen duizenden andere mensen te laten fotograferen.’

Door zo openlijk de draak te steken met leesclubjesvrouwen laat Kees 't Hart met Blauw Curaçao een potentieel groot kooppubliek schieten, en dat publiek komt ook op een andere manier niet aan zijn trekken: in de roman worden géén fijne herinneringen opgehaald aan de tijd dat de auteur op Curaçao heeft gewoond; de roman is geen Vader Op Reis geworden. Veelzeggend in dit verband is dat de hoofdpersoon uit de kist die hij op de zolder van zijn moeders vriendin aantreft behalve herinneringsboeken over Curaçao ook een pornoboekje opdiept: het zwelgen in herinneringen wordt zonder pardon gelijkgesteld aan het je verlustigen aan plaatjes van mannen en vrouwen ‘die soms met z'n drieën of vieren tegelijk aan het neuken sloegen, in restaurants, parken, treinen, circussen en verzekeringskantoren’. In plaats van met herinneringsbeelden moeten we het dan ook doen met hilarische opsommingen als de volgende: ‘koraal, kajuit, bananen, tamarindes, piraten, schepen, bruggen, strandvogels, schildpadden, zeilen, poeder, een haai, twee haaien’. Een opsomming die als volgt wordt afgerond: ‘“Naar de hoeren,” schreeuwde hij, “de stempelfabriek, scheepswrakken, papegaaien, kippenveren, meeuwenstront.”’

Onthulling

Om misverstanden te voorkomen: literatuur is vaak tot een banaal thema te herleiden, daar is niets mis mee, waar het om gaat is de aanpak. Het onderwerp van Blauw Curaçao is banaal genoeg, al zal ik het hier niet onthullen. De gebeurtenissen die in deze roman worden beschreven spelen zich niet daadwerkelijk af op Curaçao, maar de speculaties over wat er zich op dat eiland heeft afgespeeld zijn er niet minder talrijk om. Tot op de laatste bladzijden (waar inderdaad plaats is ingeruimd voor de grote onthulling) wordt geheimgehouden wat er op Curaçao precies is gebeurd. Kees 't Hart kiest voor de omweg: op het moment dat de onthulling komt weet de lezer, door de listige wijze waarop hij de gegevens aangereikt heeft gekregen, al wat er is gebeurd, zonder dat dit de vreemdheid of triestheid van de gebeurtenis heeft aangetast. Door over alles wat van belang is zo direct mogelijk te schrijven, door een diep doorvoeld menselijk probleem rechtstreeks te behandelen -wat Kees 't Hart dus niet doet - krijg je het effect dat de lezer geen kant meer op kan.

Van het gevoel geen kant meer op te kunnen heeft de hoofdpersoon van Blauw Curaçao veel last wanneer hij wordt geconfronteerd met de onomwonden tirades van zijn moeder. Op die momenten meent hij niet de gelegenheid te krijgen zich tot zijn eigen ziekte te kunnen bekeren, ‘niet op haar manier maar op die van mezelf’. De moeder van de hoofdpersoon wil uitverkoop houden van groot leed, maar de hoofdpersoon trapt daar niet in. De hoofdpersoon stelt zich als hij naar zijn moeder luistert op als een weerspannige lezer van de romans van Anna Enquist, Arnon Grunberg of Nelleke Noordervliet: hij leest het allemaalwel - en ja: het is heel erg -, maar uiteindelijk werkt de enorme hoeveelheid niet-gemotiveerd leed die je als lezer over je uitgestort krijgt onbedoeld op de lachspieren. Bij Kees 't Hart (die zo oneindig veel geestiger schrijft dan genoemd drietal) vergaat je geleidelijk aan het lachen wel.

Tips

Om in aanmerking te komen voor een nominatie op een van de long- of shortlisten van de grote commerciële prijzen moet bij Kees 't Hart - kortom - het roer flink om. Allereerst moet hij zijn gedichten en zijn proza niet meer gescheiden publiceren, maar gewoon door elkaar heen, in één band. Ten tweede moet hij in zijn romans meer serieuze essayistische stukken verwerken en zal hij dus zijn neiging om overal grappen over te maken moeten onderdrukken. Tot slot zal hij in de toekomst op een rechtstreekse wijze over een diep doorvoeld menselijk probleem moeten leren schrijven. Hij kan bijvoorbeeld daar al een begin mee maken door zijn boeken voortaan op te dragen aan hem onlangs of langgeleden ontvallen familieleden, vrienden of kennissen. Mocht hij enkele jaren in een gesticht hebben doorgebracht, dan moet hij daar sowieso meer gebruik van maken. Wat hij nu maakt, is literatuur. En dat alleen is allang niet meer genoeg.

Arie Storm (1963) is redacteur van BZZLLETIN