Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 79]

Poste Restante
Ron Elshout

In een vorige wereld geweven

De literatuurgeschiedenis wekt, door pas achteraf te bepalen wat ‘belangrijk’ is geweest, de indruk dat de Tachtigers aan het eind van de vorige eeuw een grote beweging vormden, terwijl ze in werkelijkheid op het moment van optreden getalsmatig niet opkonden tegen de brede stroom van dominee-en burgerdichters. Het is niet ondenkbeeldig dat een relatief kleine, maar vernieuwende beweging in de literatuur zoveel teweeg brengt, dat daardoor andere verschijnselen ondergesneeuwd raken.

Zo verschenen tussen 1946 en 1954 vier bundels van W.J. van der Molen, van welke de laatste, De onderkant van het licht, bekroond werd met de Van der Hoogtprijs. Inmiddels was het poëtisch geweld van de Vijftigers losgebarsten en verdween Van der Molen uit het zicht. Zo zeer zelfs dat een in 1986 gepubliceerde bloemlezing de bittere titel Over het hoofd gezien meekreeg. In de bloemlezingen van Paul Rodenko, Nieuwe griffels, schone leien en Met twee maten komt hij dan ook niet voor.

Guillaume van der Graft wel. Toch beweegt ook hij zich in de marges van mijn poëziebesef. Ik kende het gedicht ‘Schrijvenderwijs’: ‘Schrijvenderwijs was ik ingeslapen,/schrijvenderwijs werd ik wakker bij nacht/omdat er woorden stonden te blaten/onder het open raam waar ik lag. [...]’ dat mij qua sfeer en thematiek altijd Nijhoffs ‘Het kind en ik’ in herinnering brengt. Van zijn andere poëzie herinner ik me het voorkomen van bijbelse metaforen en symbolen. In de Verzamelde essays en kritieken van Paul Rodenko wordt hij verschillende keren genoemd en daar zelfs als experimenteel, althans ‘niet-traditioneel’ aangeduid. Rodenko citeert een gedicht van Van der Graft:

het beste is nog niet geschreven
het ligt te wachten in de taal
zoals de doden overwinteren
zoals nog niet geboren kinderen
achter een dunne eierschaal
half werkelijkheid, half tijd
plotseling zullen ze leven
als God gaat zingen
de zevende dag

Dit poëticale gedichtje over het dichterlijk tekortschieten stelt de dichter in een bescheiden daglicht: het beste heeft hij nog niet geschreven en als dat nog gebeurt dan is dat de verdienste van God. De ‘experimentele’ vergelijkingen in de eerste strofe zijn raadselachtig: een dode die overwintert? Wat doet die eierschaal voor een kind? Zelfs Woutertje Pieterse wist al dat de mens een zoogdier is. Maar nu zit ik te droogstoppelen, want die eierschaal is een metaforische en bevindt zich in de taal tussen de dichter en wat nog geschreven moet worden.

De tweede strofe is voor de hervormde predikant die de dichter ook was een volkomen logische, maar Rodenko had er een dichterlijk bezwaar tegen, hij noemt het een credo quia absurdum. De rol van God als inspirator komt niet voort uit het gedicht, maar is een wonder van buiten af, het woord plotseling is wat dat betreft veelzeggend.

Recent verscheen Mythologisch, gedichten oud, nieuw en herzien, een keuze die alles bevat waarmee Van der Graft, naar zijn zeggen, wil overleven en wat hij dus wil overleveren. Op pagina 161 staat:

Het beste is nog niet geschreven
het ligt verborgen in de taal

zoals de doden overwinteren
zoals nog niet geboren kinderen

zo ligt een lied in het verhaal
van het nog ongebeurde leven

het beste is nog niet geschreven
het ligt te wachten in de taal

een kleine tijd een tussentijd
zo houdt zich een gevleugeldheid

schuil in de eierschaal
en leeft nog zonder onderscheid

leeft nog niet helemaal

[p. 80]

De witregels maken dat de vergelijkingen in de tweede strofe wat meer op zichzelf komen te staan, waardoor de kinderen ontdaan worden van hun eierschaal en die komt in dienst te staan van ‘een gevleugeldheid’ waarin zich een jonge vogel en gevleugelde woorden samentrekken. Ook ‘de overwinterende doden’ krijgen een binnen het gedicht logisch vervolg: ‘onge-beurde’ kan letterlijk opgevat worden als ‘nog niet plaats gevonden’ en heeft dan betrekking op de nog ongeboren kinderen, maar ‘beuren’ betekent ook ‘tillen, opheffen’ en dan doet het denken aan het opgraven van de doden. Door deze ingrepen wordt het gedicht een consistente hymne voor de nog ongeschreven gedichten over leven en dood en is de deus ex machina verdwenen.

Rodenko typeert Van der Grafts poëzie als ‘meer beschouwelijk van aard, minder uit een existentiële dichterlijke nood geschreven’ (dan gedichten van Nijhoff en Achterberg). Ik vraag me af of het laatste waar is. Er zijn in Mythologisch veel gedichten te vinden die doen denken aan Slauerhoffs ‘Alleen in mijn gedichten kan ik wonen’, omdat ze het schrijven van poëzie juist als een existentiële voorwaarde noemen:

Gedichten schrijven, right or wrong, ik moet
tot de dood er op volgt gedichten schrijven.
Het is een overtuiging in mijn bloed,
het is mijn enige manier van leven:

als ik niet schrijf, leef ik maar op één long,
ik adem zwaar en ik hijg naar de woorden.
Wie mij tot zwijgen bracht zou mij vermoorden,
ik moet gedichten schrijven, right or wrong.

Neem mij niet kwalijk dat ik barst van taal
en dat het is alsof ik altijd luister,
zelfs als ik praat en dat doe ik meestal.

Het is vaderlandsliefde die mij teistert,
gedichten zijn een vaderland voor mij,
ik kan er niet buiten, ik ben niet vrij.

Elders schrijft hij in een kwatrijn: ‘Ik leef alleen voor 't volgende gedicht./Ik ben de scheppingsdaad die ik verricht,’ en dat is toch de taal van iemand die moet. De eerste typering van Rodenko is juist. Van der Grafts poëzie wordt gekarakteriseerd door een beschouwelijke toon en die beneemt het zicht op de existentiële nood nogal eens. Ondanks het gebruik van traditionele vergelijkingen en het voorzichtig (onder invloed van de Vijftigers?) experimenteren met de taal, is er te weinig evocatie in zijn poëzie om te zorgen dat wat er te lezen is zich ook als ervaring aandient. Hij schrijft ‘Ik weet nu wel wat het is,/poëzie: een gemis / om een betekenis heen.’ Dat gemis wordt genoemd, bekeken, becommentarieerd, maar niet voelbaar gemaakt en daardoor worden deze regels een zelfportret: ‘Ik die op afstand verblijd/mij aan de onthechting wijd [...]’. Als hij ‘de ruime kleren van het gezang’ aandoet, is hij genoeg van deze tijd om vast te stellen ‘ze hoeven niet eens te rijmen’, maar hij ziet zelf ook in: ‘ze zijn van een oudere snit,/in een vorige wereld geweven,/gezongen en niet geschreven.’ Als je dat vergelijkt met het werk van tijd- en leeftijdsgenoot Kouwenaar dan is diens werk geschreven en niet gezongen. Kouwenaars gedichten zijn harder, de ervaring daarvan is directer, het is talige poëzie die Sötemann tot de zuivere traditie rekent; het werk van Van der Graft is humanistischer, zachter, afstandelijker en zou in Sötemanns opvatting tot de onzuivere traditie behoren. Welke keuze dichter en lezer ook maken: alles is altijd beter dan ‘het verschrikkelijke zwijgen’.

Literatuur

Guillaume van der Graft, Mythologisch, gedichten, oud, nieuw en herzien. Uitgeverij de Prom, Baarn, 1995.

Paul Rodenko, Over Gerrit Achterberg en over de ‘experimentele poëzie’. Verzamelde essays en kritieken. Meulenhoff, Amsterdam, 1991.