Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 32]

August Hans den Boef
Astrid Roemers trilogie van het verscheurde Suriname

Van de Nederlandse auteurs afkomstig uit Suriname is Astrid Roemer een routinier. Niet alleen publiceert zij al vanaf het begin van de jaren zeventig, maar haar productie blijft gestaag en ontwikkelt zich bovendien op een interessante manier.

Vorig najaar, toen Desi Bouterse en de decembermoorden van 1982 weer nadrukkelijk in de media aanwezig waren, suggereerde de Surinaamse president Jules Wij denbosch dat er in zijn land een waarheidscommissie kon worden ingesteld. Die moest boven water krijgen wie, waar, wat precies in de afgelopen decennia had uitgehaald, zonder dat er straffen aan werden verbonden. Men nam aan dat de zetbaas van Bouterse op het idee was gekomen door het voorbeeld van Zuid-Afrika, waar al enige tijd onder leiding van bisschop Tutu zo'n commissie aan het werk was. Die is evenmin bedoeld om te straffen, maar om te verzoenen en om de misdrijven openbaar te maken. De media hadden echter vooral belangstelling voor de inderdaad nogal belastende getuigenissen over het gedrag van Winnie Mandela. Minder voor de lange serie gruwelijke verklaringen over de officiële vertegenwoordigers van het apartheidsregime.

Ik geloof - mede door de lange periode die hij zo'n commissie wilde laten bestrijken - dat Wijdenbosch eveneens op zijn idee is gekomen door Lijken op Liefde van Astrid Roemer. Deze roman verscheen vorig jaar als tweede deel van een trilogie over de recente geschiedenis van Suriname, in 1996 ingezet met Gewaagd leven.

In Lijken op Liefde is namelijk sprake van openbare rechtzittingen die eind 1999 door een internationale commissie in Suriname worden gevoerd. Dit als uitkomst van een referendum dat onder de bevolking is gehouden over de decembermoorden en de verhouding met Nederland.

Collaboratie

Het is onjuist om Lijken op Liefde en zijn voorganger te reduceren tot literaire parabels over het hedendaagse Suriname. De trilogie gaat over veel en veel meer. Over gevoelens, over dromen en symbolen, over fantasieën en herinneringen, over geluiden, geuren en beelden.

Het is daarom jammer dat bij de verschijning van Gewaagd leven de (nieuwe) uitgever zelf een aantal critici tot zo'n reductie heeft verleid. Misschien speelde ook de titel een rol, die aan Mussolini's motto ‘vivare pericolosamente’ doet denken, maar in ieder geval werd het fraai uitgevoerde boek voorzien van een bandje met de mededeling dat het zou gaan om ‘de eerste grote Surinaamse roman die niets en niemand spaart’. De auteur zelf was even verrast over dit bandje als degenen die haar werk kennen. Want als Roemer zo'n realistisch pamflet had geschreven, dan zou haar aanpak en met name haar stijl wel erg ingrijpend moeten zijn gewijzigd. Van een door en door literaire auteur als Roemer verwacht je immers geen halfjournalistieke romans à clef over de politieke situatie in Suriname, noch over het oude geweld, noch over de nieuwe corruptie. Roemer geeft haar maatschappijkritiek veeleer op een metaforische wijze gestalte, zeker in de manier waarop ze de tegenstellingen tussen de verschillende etnische groepen in Suriname behandelt. De benadering van uitgever en critici is dan ook ingegeven door de bijna pathologische houding die men in Nederland tegenover Suriname en Bouterse aan de dag pleegt te leggen, een houding die perfect in het verlengde ligt van de koloniale belangen van vroeger tijden - de belangen van het batig saldo. De Nederlandse politiek placht de Indonesische generaal Soeharto, in moord en corruptie een soort Bouterse tot de zoveelste macht, vrijwel met rust te laten. In Indonesië viel voor ons bedrijfsleven nu eenmaal veel te halen, in Suriname des te minder. Pas nu Indonesië economisch ineen begint te storten en derhalve de Nederlandse investeringen in gevaar komen, delen politici en media opeens de kritiek op het Soeharto-regime.

Ook door de persoonlijke betrokkenheid bij haar land van herkomst lijkt het onaannemelijk dat Roe-

[p. 33]

mer de neokoloniale Nederlandse hebi's onverkort tot de hare zou maken. Zo'n boek waarop de uitgever doelde, is Gewaagd leven dus niet geworden. Wat dan wel?

Het bijzondere van de roman is dat die ogenschijnlijk het verhaal vertelt van Onno, een jonge creool, en de relatie tot zijn vader en zijn broer Hagith. Onno vereert zijn broer en hij haat zijn vader. Hij verlaat daarom het huis van zijn vader en gaat bij zijn grootmoeder wonen.

Onno is een typische Einzelgänger. Zo spreekt hij enige tijd geen woord, ook om te weten te komen wat voor geestestoestand dat zwijgen veroorzaakt. Anderen zeggen dat hij dat doet ‘om beter te leren luisteren’.

Waarom haat hij zijn vader? Deze M.M. is een macho predikant die zijn vrouw mishandelt, zich niet bekommert om zijn kinderen en er een (islamitische) minnares op na houdt. De symboliek van de initialen M.M. is duidelijk: macho in het kwadraat. Maar de achternaam waarmee het tweede initiaal begint - Mus - is als contrast even symbolisch.

Ter compensatie beloont de vader zijn gezin met buitenlandse reizen die hij zich kan permitteren omdat hij collaboreert met het militaire regime. Er duiken opeens militairen en andere politici in dure kleren en dikke auto's in zijn huis op: ‘Hun uiteenzettingen roken naar Old Spice en hun beloften waren even veelbelovend als een Chinese bami speciaal.’

Als beloning voor zijn collaboratie kan de vader ook zijn droomwens vervullen: een nieuw huis bouwen op eigen grond. Want al zijn de markt en de overheid voor de bevolking nergens zo harteloos als in een corrupt en bankroet derdewereldland, voor de kleine rijke kliek rond de machthebbers kan het niet op, zoals Roemer beschrijft.

Als Onno's moeder naar Nederland vertrekt, krijgt het conflict met zijn vader een gewelddadige climax. Onno ontdekt dat M.M. op het laatste moment een zak met bijzondere groenten in de tas van zijn echtgenote heeft gestopt. In de groente zit cocaïne.

Onno wil het land van zijn vader verlaten om in Nederland te studeren en uiteindelijk astronaut te worden. Zijn moeder en zijn broer kiezen uiteindelijk voor de vader, in het nieuwe huis.

Wachtkamer

De kracht van Roemers verhaal is dat niet helemaal duidelijk wordt waarom de moeder en de broer naar de vader terugkeren. Opportunisme, jawel, maar er is ook een geheimzinnige kant aan de persoonlijkheid van M.M. Zijn betrokkenheid met de bosnegercultuur in de binnenlanden bijvoorbeeld, en het feit dat hij zijn kinderen niet heeft laten dopen. Het is zelfs de vraag of de predikant zelf gelooft.

Net als zijn vader heeft ook Onno's beminde broer een andere kant. Hagith lijkt sterk op de broer van de hoofdpersoon uit Roemers roman Nergens ergens: een haantje dat het gemakkelijke en lucratieve bestaan van de criminaliteit niet versmaadt en zijn libido richt op een blanke vrouw. Met dit leven heeft Onno moeite, ondanks de grote bewondering die hij voor zijn broer koestert. Hij heeft nu eenmaal een ander karakter: hij is verlegen tegenover meisjes en droomt van een carrière als astronaut.

M.M., Onno en Hagith zijn dan ook niet alleen maar individuen, ze staan ook voor verschillende aspecten van de Surinaamse samenleving in al haar contradicties. Onno is een metafoor voor de jongere die niet weet wat hij met zijn land aanmoet. De moeder en Hagith staan voor de verzoening.

Het blijft ten slotte onduidelijk of Onno naar Nederland zal vertrekken. Aan het eind blijkt Gewaagd leven een terugblik op Onno's geschiedenis, nadat hij een auto-ongeluk heeft veroorzaakt, waardoor zijn broer op het politiebureau is beland.

De onzekerheid over de af loop van deze gebeurtenissen, die ‘wachtkamersituatie’, is symbolisch voor de hele roman. Vanuit die wachtkamer wordt niet alleen door de verteller teruggeblikt op het leven van Onno, maar ook door hemzelf. Elk hoofdstuk wordt namelijk afgesloten met korte stukjes die soms ‘Gesprek’, dan weer ‘Berichten’ heten. Die ‘gesprekken’ zijn monologen die Onno tegen zijn afwezige broer Hagith afsteekt. Onder de kop ‘Berichten’ vindt de lezer ook letterlijk berichten over de toestand in Suriname of over belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis van het land.

De metaforische manier waarop Roemer het huidige Suriname beschrijft, is heel wat minder onschuldig dan Nederlandse critici - die op felle aanklachten of

[p. 34]

satirische aanvallen hadden gerekend - haar verweten.

Het machisme als bron van veel kwaad wordt door Roemer overtuigend gepresenteerd. Haar visie daarop klinkt heel wat zinniger dan die van Nederlandse welzijnswerkers die menen dat vechtsporten en inspannende trainingen allochtone jongeren van de straat houden en uiteindelijk op het rechte pad van de aanpassing zullen brengen. En zeker deugt Gewaagd leven meer dan boeken waarin auteurs in de Caraïbische macho de oerkracht van de ‘nobele wilde’ plegen te ontdekken.

Moord

Zo'n man was degene wiens voornaam Onno bij zijn geboorte heeft gekregen: de jeugdvriend van zijn vader die op straat is omgekomen. Deze Onno was een legendarische figuur, een zuiper en vrouwenversierder die niet te beroerd was om tijdens een politieke discussie een tegenstander tegen de vlakte te slaan. Zijn doodsoorzaak heeft niemand precies kunnen vaststellen: de man was kerngezond, maar stierf aan een hartstilstand, vertelt Onno aan het slot van Gewaagd leven aan zijn broer Hagith. Volgens M.M. is zijn boezemvriend omgebracht omdat die te veel wist over een gerespecteerd politicus die zijn minnares had vermoord. De versierder sliep ook met deze vrouw en hij hoorde dat zij van de politicus afwilde, maar door hem met de dood werd bedreigd. Ze wist als diens voormalige secretaresse alles van de politicus af. Onno's vader heeft hem overigens de naam van die politicus genoemd.

Gewaagd leven kreeg met deze moordgeschiedenissen een merkwaardig slot: een nieuw raadsel dat van de andere raadsels in de roman niets opheldert. Wel maakt het nieuwsgierig naar de verhalen erachter. Het is dan ook om deze gebeurtenissen dat Lijken op Liefde draait. Hoofdfiguur is deze keer een vrouw van tegen de vijfenzestig, Cora Sewa. Met haar echtgenoot Herman, een kruidendokter, leidt ze een gelukkig leven op de plantage Jericho bij de Para-rivier, zo'n veertig kilometer van de Surinaamse hoofdstad.

De vermoorde schuinsmarcheerder was de half broer van Cora's man: Onno Sewa was zijn naam. De vrouw -vermoord met een tuinschaar terwijl ze zwanger was - heette An Andijk. Cora heeft haar lijk in 1974 afgelegd. Het zwijggeld dat ze daarvoor aangeboden kreeg, heeft ze op instigatie van Herman niet geaccepteerd. Later hoort ze dat dit geld voor haar naar een Nederlandse kluis is gebracht. Op de een of andere manier verbindt zij de dood van Andijk met die van haar zwager Onno.

Voor het eerst in haar leven wil Cora naar het buitenland. Ze wil proberen om in Nederland het geld uit de kluis halen en meer te weten komen over Andijk. In Londen hoopt ze te achterhalen of de moeder van haar vermoorde zwager Onno, Diane Hogarth, nog leeft. Ten slotte wil ze naar Miami waar haar voormalige werkgevers, de Crommelings, wonen. De ingenieur-politicus Crommeling had haar destijds immers het zwijggeld opgedrongen.

Dagelijks leven

De reizen van Cora vormen de structuur van Lijken op Liefde, die lijkt op die van de eerste roman. Ook nu wordt het verhaal in de derde persoon afgewisseld met korte monologen, als gaat het telkens om een brief aan Herman die ze tijdens een vliegreis schrijft of inspreekt op een cassette.

De ‘Beschrijvingen’ ontbreken deze keer. Wellicht heeft Roemer in Gewaagd leven genoeg over de geschiedenis van Suriname gezegd? Bovendien gaat Lijken op Liefde over de toekomst van het land - in letterlijke zin: de roman speelt immer eind 1999, in de tijd van het tribunaal, op de rand van het millennium. De wereld in Lijken op Liefde is heel groot, maar ook heel klein: de voorzitter van dat tribunaal is de zoon van Cora's vroegere werkgever Crommeling.

Informatie als deze, gecombineerd met Cora's zoektocht naar de waarheid over de twee moorden, maakt Lijken op Liefde van begin af aan tot een spannend boek. Roemer doseert haar informatie navenant. De protagonist Cora staat letterlijk voor raadsels, die bovendien sterk met haar persoonlijk leven zijn verbonden. De gegevens over dat persoonlijk leven lijken ook de aandacht van die raadsels af te leiden. Zo zijn er het bewust kinderloze huwelijk met de kruidendokter Herman, de cultuurverschillen tussen beider families, maar ook die tussen die van haar ouders.

Fascinerend weet Roemer te vertellen over Cora's

[p. 35]

moeder die voor haar creoolse man Julius een breuk met haar familie overhad en haar mooie hindoestaanse voornaam liet vervangen door Hermine. Die moeder krijgt aan het eind van haar leven weer behoefte aan een hindoestaans element in de begrafenisriten. Het sterven verloopt zoals Andreas Burnier en Chris Rutenfrans dat graag zien: de wijze mater familias frisgewassen en helder van geest op het sterf bed, met alle familieleden om zich heen, voor ieder een teder en opbeurend woord of bij gebrek aan energie een vergelijkbare veelzeggende blik, en de echtgenoot die de laatste ontroerende afscheidsgroet ontvangt.

Je leest hier bijna over de informatie heen dat de hindoestaanse familie van Hermine ook bij dit sterven niet is uitgenodigd.

Natuurlijk hebben passages als deze vooral ook een authentieke bedoeling. Ze confronteren ons immers met Roemers beeld van de Surinaamse samenleving: met de manier waarop het dagelijks leven zich daar afspeelt, hoe de mensen met elkaar omgaan en wat hun aspiraties zijn.

Cora's gevoeligheid voor geuren biedt een authentieke manier om zowel haar als haar wereld te schetsen. Onwillekeurig doet die concentratie op geuren je denken aan een van Cora's tegenspelers die stom is en aan de jonge Onno uit Gewaagd leven, die een tijd niet weigerde te spreken. En dan komt er weer zo'n gegeven dat de aandacht afleidt. M.M. - inmiddels ex-politicus - is een vriend van haar man en Cora zoekt zijn zoon Onno daarom in Rotterdam op. De jongen blijkt dus inderdaad naar Nederland vertrokken om te studeren. Met succes: hij is weliswaar nog geen astronaut, maar wel astronoom. Maar Onno, die vrijwillig niet sprak, is nu ongewild doof. Je realiseert je pas veel later, als Cora allang vertrokken is, dat hij wel met haar over de dood van zijn naamgever Onno heeft gesproken, maar niet alle informatie heeft onthuld die aan het slot van Gewaagd leven wordt genoemd. Of toch wel, maar indirect?

Wat ontdekt Cora wel tijdens haar internationale speurtocht? Aanvankelijk niets: Roemer houdt de spanning vast door Cora in luxueuze hotelkamers te laten logeren en ogenschijnlijk zinloze, toeristische uitstapjes te laten maken. Bijvoorbeeld naar het dorpje Andijk in Noord-Holland, waar ze hoopt iets te weten te komen over An Andijk. In Londen speurt ze naar informatie over een zangeres uit de jaren dertig die Diane Hogarth heette en bezoekt ze het huis waar ooit de beroemde etser William Hogarth woonde.

Pas in Miami, bij Crommeling, van wie ze intussen weet dat hij de minnaar van An is geweest, krijgt ze meer informatie. Daar ontmoet ze ook opnieuw de regelaar M.M. Tijdens een kort verblijf op Curaçao krijgt ze zijn visie op de moorden te horen.

Aan het eind ver neemt ze van M.M. wat zijn relatie tot An Andijk (A.A!) is. Overigens weet Cora ook dan nog niet wat er in 1974 precies is gebeurd. Wel weet zij dat mensen die ze al jaren kent anders zijn dan ze had gedacht: ‘Ze was grimmig, argwanend, terughoudender dan ooit.’

Dit laatste verbaast de lezer niet erg: intussen is ook die meer te weten gekomen over de geschiedenis van Cora zelf. Zo is daar bijvoorbeeld de schokkende mededeling van haar man dat zijn vader en hij hun dagelijks brood vooral met aborteren verdienden. Zou Herman in zijn ‘adaptatie’ aan de omstandigheden zijn medische kennis behalve voor abortus ook voor andere dingen hebben misbruikt? Zou hij - zo vraagt de lezer zich af - destijds ook zijn halfbroer Onno hebben vergiftigd?

Dat aborteren wordt ook een politiek element - als zodanig kwam het overigens al enigszins in Gewaagd leven aan de orde. Wanneer Cora terugkomt in Suriname blijkt het tribunaal geëxplodeerd. Eerst hebben de vrouwen van de geëxecuteerden de decembermoordenaars aangeklaagd, maar nu hebben andere vrouwen op hun beurt die geëxecuteerden weer aangeklaagd wegens kindermoord. De Crommelings vergroten het schandaal nog meer. Herman is op borgtocht vrij en in afwachting van het proces over zijn abortusactiviteiten heeft hij zijn praktijkboekhouding ontsloten voor het publiek: ‘haast heel de stad staat rood’.

Ook Cora, Herman en hun relaties staan voor verschillende aspecten van de Surinaamse samenleving, maar dan vooral voor het multiculturele, internationale karakter, het netwerk van de familierelaties, voor de verspreiding over de wereld. Typerend zijn hierbij ook de nieuwe kennissen die Cora in Londen en op Curaçao maakt: een meisje uit Jamaica en een Afrikaanse Amerikaan uit Chicago.

Cora is een metafoor voor de oudere Surinamer die

[p. 36]

heeft ontdekt dat hij of zij niet op een beschermd eiland woont.

De boodschap van Lijken op Liefde is duidelijk: het gaat niet alleen om de wonden die de decembermoorden in de Surinaamse samenleving hebben geslagen. De politieke tegenstellingen en ook de gewelddadige manier waarop die soms worden uitgevochten, dateren al van voor de revolutie en zelfs van ver voor de onafhankelijkheid. De oplossing hiervoor is moeilijk, maar zal bestaan uit compromissen, tolerantie en verzoening.

Het zijn ook kernbegrippen die in Roemers persoonlijke interventies in het debat over Suriname opduiken, maar dat doet er wat mij betreft voor de trilogie weinig toe. Roemer geeft aan het begin van de roman al een prachtig symbool van de toestand in het land. Cora groeide op in de schaduw van een zuurzakboom die eens in de zeven jaar vrucht droeg. In de jaren daartussen is de boom het domein van zwarte bijen; gevaarlijke bijen, want ze hebben iemand het leven gekost. De oude boom wordt niet omgehakt en evenmin worden de bijen verdelgd.

Ontwikkeling

Vertonen de eerste twee delen van de trilogie een ontwikkeling? Wanneer Roemer beschrijft wat voor weerzin Cora voelt als ze haar Nederlandse werkgeefster met haar achtjarig zoontje onder de douche ziet knuffelen, kan ik mij niet aan de indruk onttrekken dat dit een commentaar vormt op een cruciale passage uit Oscar de Wits roman Met koele obsessie (1979; het eerste deel heet ‘Moeders’). Roemer is een belezen auteur en dat blijkt niet alleen uit de keuze van haar motto's.

Moeders zijn dus niet altijd positief meer in haar werk en dat is een van de ontwikkelingen vergeleken met Gewaagd leven. ‘Aan moeders komt geen einde’, troost Onno's moeder hem in de eerste roman en dat is niet de enige passage waarin de familiebanden worden verheven tot mystieke hoogten, zoals blijkt uit de hoog-lyrische manier waarop Onno's visie op zijn broer en zijn zusje wordt weergegeven.

Voor mij blijft in de postmoderne literatuur de matriarchale familie een weinig boeiend thema. Zeker als een roman de simpele suggestie bevat dat het vrouwelijke deel van de wereld het allemaal veel beter zou doen dan de mannelijke helft. In Lijken op Liefde neemt Roemer op het punt van dit soort Schematismen een stuk minder geprononceerd stelling dan in Gewaagd leven. Ze ontmythologiseert veel van de politieke geschiedenis van het land, maar ook van het beroep van Herman, die zijn natuurgenezersschap in dienst heeft gesteld van het aborteren, en ten slotte ook over het kosmische van familierelaties.

Dat belooft veel voor het derde deel van de trilogie.

Literatuur

Astrid H. Roemer, Gewaagd leven (1996) en Lijken op liefde (1997).

August-Hans den Boef (1949) is publicist en docent aan de Hogeschool van Amsterdam. Hij publiceerde in verschillende literaire tijdschriften. Op het ogenblik werkt hij aan een onderzeek over de receptie van het buitenlands avant-gardisme in Nederland in de periode 1909-1932.