Bzzlletin. Jaargang 27

[p. 77]

Poste restante
Ron Elshout

In en uit het bestiarium

Kan een tekst pretenties hebben? Ja. Door de aard of de vorm kan een tekst aanspraak maken op een bepaalde manier van lezen. Een gedicht doet dat in eerste instantie door zijn vorm: het wit eromheen zegt: lees mij als een gedicht. Er is dan echter nog niet duidelijk om wat voor gedicht het gaat. Soms onthult een dichter in een programmatisch gedicht hoe hij wil dat zijn werk gelezen wordt. Zo schrijft Trijntje Fop (ps. van Kees Stip) in ‘Op een poedel en diens kern’: ‘Ik kietel de taal, mijn beste man / waar deze daar niet tegen kan’, waarmee hij duidelijk maakt dat zijn diergedichten voornamelijk als taalspel gelezen dienen te worden. Een anekdote vertelt dat R.M. Rilke ooit beweerde dat dichters afhankelijk waren van inspiratie. Rodin zou hem daarop geantwoord hebben: ‘Ga maar naar de dierentuin en kijk net zolang naar een dier tot je er over schrijven kan.’ Het verhaal wil dat het bezoek aan de Jardin des Plantes Rilke in 1902 zijn eerste en beroemde gedicht voor Neue gedichte, ‘Der Panther’ Im Jardin des Plantes, Paris, opleverde:

Sein Blick ist vom Vorübergehn der Stäbe
so müd geworden, daß er nichts mehr hält.
Ihm ist, als ob es tausend Stäbe gäbe
und hinter tausend Stäben keine Welt.

Der weiche Gang geschmeidig starker Schritte,
der sich im allerkleinsten Kreise dreht,
ist wie ein Tanz von Kraft um eine Mitte,
in der betäubt ein großer Wille steht.

Nur manchmal schiebt der Vorhang der Pupille
sich Lautlos auf-. Dann geht ein Bild hinein,
geht durch der Glieder angespannte Stille-
und hört im Herzen auf zu sein.

Hoewel het Rilke er in eerste instantie om leek te gaan (in de woorden van vertaler Peter Verstegen) ‘de essende van het gekozen onderwerp verstaanbaar tot uitdrukking te brengen’, is het niet onmogelijk in de panter de dichter of de mens zelf te zien die gevangen zit in ‘een dans van kracht rondom een as / waarin een machtig willen is verstijfd.’ (Verstegen) Het einde, waarin onder meer beschreven wordt hoe een zintuiglijke waarneming ophoudt te bestaan, sterft bijna, is van een ongekende, tragische pracht, en onvertaalbaar. Het geconcentreerde taalgebruik van Rilke geeft zijn Neue gedichte hun raadselachtige vermogen méér te zijn dan de som van hun woorden, waardoor ‘Der Panther’ een evocatie is van het gekooide dier, van te loor gegane kracht, van een dichter op een dood spoor, van de mens die zijn Dionysische krachten moet kooien. Als ze die pretentie hebben, maken ze die ook waar.

Patty Scholten publiceerde twee bundels, Het dagjesdier (1995) en Ongekuste kikkers (1997) met daarin veel ‘diergedichten’. Wat pretenderen haar gedichten? Scholten schrijft steeds sonnetten en hanteert daarbij de vorm van de rijmschema's tamelijk vrij. Zo is het octaaf nogal eens op vier rijmklanken gebaseerd in plaats van op de traditionele twee, maar het aantal lettergrepen per regel is steevast tien of elf. Ook ritmisch loopt het meestal goed, op een enkele vergissing na (‘daar moeten zeker zeepieren in zitten’).

Scholten heeft met sympathie en misschien zelfs wel liefde naar de dieren gekeken, maar meestal blijft het gedicht steken in een, met behulp van vergelijkingen verdienstelijke, beschrijving van het betreffende beest. K. Schippers schreef in ‘Opening van het visseizoen’: ‘Maar nu begint mijn vader (62) weer.//Hij noemtwaterhoentjes strijkbouten [...].’ Je zou dat een goede beschrijving van Patty Scholtens manier van kijken en beschrijven kunnen noemen. Zo schrijft ze over flamingo's: ‘Hun lijf een komma, hals een uit roepteken. [...] Hun halzen kronkelen in haarspeld-bochten.[...] Ballet, gezang en dans, het is te veel.’ Haar zwarte panter heeft ‘de dolken in hun schedes’ en ‘zijn

[p. 78]

koplampen nu uitgedaan’ en een alligator lijkt op een ‘zwarte boomstam’. Het zijn vergelijkingen die, doordat ze zo voor de hand liggen, de spanning uit het gedicht halen. Daardoor blijven de meeste van haar gedichten pogingen ‘de essentie van het gekozen onderwerp verstaanbaar tot uitdrukking te brengen’. Rilkes panter zou je een verborgen metafoor kunnen noemen; de spiegel die ‘Der Panther’ ons voorhoudt, wordt niet vermeld. Wanneer het om een vergelijking gaat die het gedicht op een ander plan moet trekken, verzwijgt Scholten die meestal niet:

Men heeft een koninkrijk voor ze geschapen
van tralies, zand, een grote dode tak.
Hun jungle teruggebracht tot kattebak.
De mens de wolf en zij de lamme schapen.

Het wijfje is wat kleiner en aanhalig.
De spikkels op haar vacht een damesjas
waar eens het spel van licht en schaduw was.
Hij likt het gaas boven haar kop: metalig.

Bezoekers kijken naar ze, wat besmuikt,
voelen zich ook gevangen en gebruikt,
door grenzen van het leven steeds ontkracht.

Wij knarsen onze tanden stuk op 't gaas
van maatschappij en huwelijk, een baas.
De panters slapen nu. Een vogel lacht.

Het zijn bepaald niet de achtste ijzersterke regel en het symbool van de lachende vogel die het gedicht ontkrachten - dat een eventuele geheimzinnigheid om zeep wordt gebracht ligt eerder aan het uitleggende sextet. Het kan ook anders:

Haar linkerhand is niet meer van haarzelf,
maar steunt het hoopje aap, haar levenslicht.
De moederzorg drukt zwaar. Als tegenwicht
rust in haar arm de zwartgebaarde elf.

Rusten is niet het woord, want apenvlug
maait hij met armen, benen, spitst zijn oren,
schotelantennes om haar roep te horen.
Ze stut het hoofdje, klopt hem op de rug.

Vlakbij zit een gespierde bundel kracht,
een Tarzan met lombrosohoofd: de vader.
Zwaar fronsend tuurt hij naar zijn nageslacht.

Ooit liet ze hem begaan. Nu heeft hij pech.
Ze wendt zich af, en komt hij bazig nader
dan gaat ze hem behoedzaam uit de weg.

Het lijkt louter beschrijving, maar de spanning is te snijden doordat de woorden zich volzuigen met letterlijke en figuurlijke betekenissen: ‘zwartgebaarde’, ‘klopt hem op de rug’, de elfde regel -waarom: jaloezie? Verbazing? En natuurlijk: ‘wendt zich af: daarachter verschuilt zich een Elsschottiaanse onttroning. Maar de twaalfde regel? Die klopt niet met de voort-plantingsgewoontes in de gorillawereld. En ‘pech’? Zou hij een lekke band hebben? Dat is de terreur van de vorm: een sonnet telt nu eenmaal veertien regels. Dichten is ook, en misschien wel vooral: de kunst van het weglaten.

Aan het eind van de tweede bundel verbreedt Patty Scholten haar thematiek en treedt ze uit het bestiarium. Na zestien kooien, zes aquaria en de glazen trommelstokken van een slak komen zeven mensen, een draaiorgel en een moeder aan bod. ‘Ik wil mijnwoorden stapelen tot huizen/of laten stromen tot een dampend bad./Maar deze druppels zijn te koud en nat/en vormen vreemde plasjes op plavuizen,’ schrijft ze, daarmee haar bescheiden pretenties presenterend. Soms doen haar gedichten een aanspraak op meer: zo verbindt het laatste gedicht een jeugdherinnering aan een eenzaam moment met de dood van de moeder en laat daarbij zorgvuldig in het midden op welke tijd de laatste regels betrekking hebben: ‘Ik dwaal langs straten en weet heg nog steg./Ik huil dat ze moet komen. Ze blijft weg,’ waardoor ze allebei de momenten deze lading geeft. Als de taal op die manier zijn werk doet, staat er meer dan er staat, zo niet dan blijft er een eenvoud over waar je van moet houden. De kikker blíjft dan ongekust.